19.YY- 20.YY KONYA VE ÇEVRESİNDE GAYRİMÜSLİM MEKTEPLERİ VE YABANCI DEVLET OKULLARININ MİMARİ ANALİZİ

Abstract

ÖZET

Osmanlı devleti’nde, 19. yüzyılda modernleşme gayesiyle başlatılan eğitim reformu, sadece merkezlerde değil, taşrada da eğitimli insanların sayısı ve niteliklerini arttırmayı amaçlamıştır. Reform çalışmaları hem devlete ait okulların geliştirilmesinde hem de gayrimüslim azınlıklara ve yabancı devletlere ait okullar açılması ve yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Özellikle 1856 Islahat Fermanı’ndan sonra gayrimüslim mektepleri ve yabancı devlet okullarının sayıları artmaya, 1867’de yürürlüğe giren “Tebaa-i Ecnebiyyenin Emlâke Mutasarrıf Olmaları” hakkındaki kanun ile taşraya yayılmaya başlamıştır. Bu okulların daha kontrollü açılması ve eğitimlerinin denetlenmesi amacıyla; 1 Eylül 1869’da “Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi” yürürlüğe girmiştir. Bu nizamname ile gayrimüslim mekteplerinin ve yabancı devlet okullarının net bir şekilde tarifi yapılmıştır.

Çalışmanın analiz aşamasına gelene kadar olan süreçte, Osmanlı eğitim tarihinin reformdan önce ve sonraki değişimi, çalışma konusunun ortaya çıkış sürecine doğrudan etki ettiği için detaylı bir şekilde incelenmiştir. Çalışmaya konu olan eğitim yapılarını yalnızca mimari açıdan değelendirmenin yanısıra, dönemin tarihi, siyasi ve kültürel özelliklerini de ele alarak, analiz sonuçlarını daha geniş bir perspektifle sunabilmek amaçlanmıştır. Çalışmada ilk olarak, Osmanlı eğitim sisteminin, reformundan önce öne çıkan temel eğitim kurumları ile başlayan ve reformdan sonra ortaya çıkan en önemli eğitim kurumlarına kadar gelen süreç, siyasi, tarihi ve mimari olarak ele alınmıştır. Bu bölümler, Osmanlı’da eğitim yapılarına verilen önemin değişimini ve ilerleyen süreçte Osmanlı coğrafyasında yapılan kamusal ve özel eğitim yapılarına yansımasını ortaya çıkarmaktadır.

Bu süreç, 1 Eylül 1869 tarihinde yürürlüğe giren Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi’ne kadar incelenmiştir. Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi, çalışmanın çıkış noktası olan gayrimüslim azınlıklara ve yabancı devletlere ait okulların taşraya yayılmasına sebep olan en önemli nedenlerden biri olduğu için detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışmanın, Konya özelindeki okulların ele alındığı 5. Bölüme kadar olan kısmı ise reform sürecinin başlangıç aşamasında, taşraya kontrolsüz bir şekilde açılan azınlık ve yabancı devlet okullarının kuruluş ve yayılış aşamasını ortaya koymaktadır.

Çalışmanın son bölümünde, Konya’da açılan gayrimüslim azınlıklara ve yabancı devletlere ait okullarından günümüze ulaşamamış olan; Rum Cemaat Mektebi, İstasyon Rum Mektebi, Sahakyan Ermeni Mektebi, Kortoprus Ermeni Mektebi, Konya (Assomptionist) Fransız Kız Mektebi, tarihsel süreç içerisinde hangi amaçlarla kullanıldıkları belirtilmiştir. Yapılan incelemeler doğrultusunda, yeterli verilerin elde edilebildiği okullar olan; Cenanyan Ermeni Mektebi, Akşehir Ermeni Mektebi, Konya (Assomptionist) Fransız Erkek Mektebi’dir. Bu okulların süreç içerisinde değişen kat planları, cepheleri, yapı elemanları ve uygulanan restorasyon çalışmaları incelenmiştir. Konya kentindeki konumu, çevresel özellikleri ve mekânsal analizleri yapılarak, mevcut durumları ortaya konulmuştur. Temsil ettikleri ideoloji ve kültür bakımından ülkemizin mimari hafızasında önemli bir yere sahip olan bu okulların bir bölümünün çevresel ve kişisel faktörler, yanlış koruma politikaları, kültürel ve mimari öneminin yeteri kadar anlaşılamamış olması gibi sebeplerle günümüze ulaşamadığı görülmüştür. Günümüze ulaşanların ise bir bölümünün yanlış planlama sonucu ek yapılarla işlevlerinin değiştirildiği, bir bölümünün ise atıl bırakıldığı söylenilebilmekte olup çalışma, bu okulların karşılaştırılması yöntemiyle yapılan değerlendirme ile sonlandırılmıştır.

ABSTRACT

In the Ottoman Empire, the education reform, initiated for the purpose of modernization in the 19th century, aimed to increase the number and qualifications of educated people not only in centers but also in the rural areas. Reform efforts have been effective for both the development of state-owned schools and opening and popularization of non-Muslim minority and foreign-state schools. Especially, after the edict of reform in 1856, the number of non-Muslim schools and foreign public schools started to increase, and they spread to the rural areas with the law on " Tebaa-i Ecnebiyyenin Emlâke Mutasarrıf Olmaları " in 1867. In order to open more controlled and to inspect the education of non-Muslim and foreign public schools, ‘’statute on general education’’ went into effect on September 1, 1869. With this regulation, the definition of non-Muslim schools and foreign public schools were clarified.

At the beginning of this study, change of educational history of Ottoman Empire, before the reform and after the reform, was investigated in detail due to effecting directly the subject of this study. The educational buildings, subjected to this study, are assessed in terms of architectural aspect, and also the historical, political and cultural characteristics of the period so the evaluation results were presented from a wider perspective. First of all, the process when starting with the basic educational institutions before the reform of the education system of Ottoman Empire and reaching to the most important educational institutions that emerged after the reform was discussed in terms of politics, history and architecture. In this part of the study, the change of the importance of educational buildings in the Ottoman Empire and it’s reflection on the public and private educational buildings in the Ottoman geography were unfolded.

Afterwards, the statute on general education, gone into effect on September 1, 1869, is discussed in detail due to being one of the most important reasons for the spread of non-Muslim and foreign public schools, which is the starting point of this study. In the following chapters, the establishment and dissemination phase of the minority and foreign public schools that were opened to the rural areas in an uncontrolled manner at the initial stage of the reform process.

In the last part of this study, Rum Cemaat Mektebi, İstasyon Rum Mektebi, Sahakyan Ermeni Mektebi, Kortoprus Ermeni Mektebi, and Konya (Assomptionist) Fransız Kız Mektebi, belonging to non-Muslim minorities and foreign governments opened in Konya, are examined for what purposes they were used in the historical process. In line with the researches, Cenanyan Ermeni Mektebi, Akşehir Ermeni Mektebi, and Konya (Assomptionist) Fransız Erkek Mektebi from which sufficient data can be obtained, are investigated in terms of the time-varying floor plans, facades, building elements and restoration studies. Their locations in the city of Konya, their environmental characteristics and spatial features are analyzed and their current situations are revealed. The some parts of Cenanyan Ermeni Mektebi, Akşehir Ermeni Mektebi, and Konya (Assomptionist) Fransız Erkek Mektebi, which have an important place in the architectural memory of our country in terms of the ideology and culture they represent, could not survive due to environmental and personal factors, wrong conservation policies, and inadequate understanding of their cultural and architectural importance. It can be said that the schools, that have survived to the present day, have changed their functions with additional structures as a result of incorrect planning and some have been left idle. This study is concluded with an assessment of comparison among non-Muslim minorities and foreign governments schools.