Eski Anadolu Türkçesi Metinlerinde İyelik ve Hâl Ekleriyle Birleşen Çekim Edatlarının İncelenmesi

Abstract

ÖZ Bu araştırmada Batı Türkçesinin temelini oluşturan Eski Anadolu Türkçesine ait metinlerde hâl ve iyelik ekleriyle birleşen çekim edatları yapı ve anlam bakımından incelenerek tasnif edilmiştir. Eski Anadolu Türkçesinin her döneminden önemli eserler örneklem olarak alınmış, bu kapsamda 1079 sayfa mensur, 1060 sayfa (yaklaşık 14500 beyit) manzum eser fişleme yöntemiyle taranmıştır. İncelenen eserler şunlardır: Selçuklu Dönemi’nden Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izati’l-Halâik; Anadolu Beylikleri Dönemi’nden Süheyl ü Nevbahar, Marzubân-nâme Tercümesi, Kâbus-nâme Tercümesi, Dede Korkut Hikâyeleri; Osmanlılar Dönemi’nden Har-nâme, Cemşîd ü Hurşîd, Ahmed-i Dâî Divanı, Dede Korkut Hikâyeleri-Soylamalar ve 13. Boy. Bu araştırma sonucunda hâl ve iyelik ekli isim unsuruyla birleşen 46 çekim edatı tespit edilmiş, bulunan örnekler her edat için ayrı başlık hâlinde, birleştikleri eke ve anlamlarına göre alt başlıklara ayrılmıştır. Ayrıca edatların cümle içinde hangi işlevi üstlendiği yay ayraç içinde belirtilmiştir. Örnekler maddeler halinde sıralanmış ve her örneğin sonunda yay ayraç içinde eserlerdeki yerleri kısaltılarak verilmiştir. Örneklerin imlâsı değiştirilmemiştir. Bu çalışma giriş, inceleme ve sonuç olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde edatlarla ilgili genel bilgilendirmenin yanı sıra dil bilginlerinin bu konu hakkındaki görüşlerine yer verilmiştir. İnceleme bölümünde metinlerdeki örnekler yapı ve anlam bakımından sınıflandırmaya tâbi tutulmak suretiyle alfabetik olarak sıralanmış ve her başlık altında o edatın etimolojisi ve kullanımıyla ilgili bilgilendirmeler yapılmıştır. Sonuç bölümünde ise elde edilen örneklerden yola çıkılarak veriler analiz edilmiş, grafik ve tablolardan yararlanılarak bazı tespitler yapılmıştır. Araştırma sonucunda 3005 örnek bulunmuştur. Bunlardan bazılarında birden fazla çekim edatı örneği bulunmaktadır. Bu durumda olan örnekler dipnotta ayrıca belirtilmiştir. Bulunan örneklerde öncül bir hâl ekiyle isim unsuruna bağlanan veya iyelik ekli isim unsuruyla birleşerek anlam kazanan edat grubunun cümle içindeki işlevleri incelenmiştir. Bu örneklerin %82’sinde zarf, %10’unda sıfat ve %8’inde isim işlevinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca bulunan 46 edattan 34’ü tek bir tür ekle (örneğin degin edatı sadece yönelme hâli ekiyle) isim unsuruna bağlanabilirken 12’si, birden fazla ekle (örneğin içün edatı hem ayrılma hem ilgi hâli hem de iyelik ekiyle) isim unsuruna bağlanabilmektedir. Bu edatlar isimlere bağlanırken %43 ayrılma hâli ekini, %20 yönelme hâli ekini ve %15 oranında ilgi hâli ekini tercih etmişlerdir. Ayrıca bulunan edatların %22’si iyelik ekli isim unsuruna bağlanarak grup oluşturmaktadır. En çok ile, içün, bile/ birle ve gibi/ kibi edatları kullanılmıştır. Bu edatlar, bulunan örneklerin %60’ını oluşturmaktadır.

ABSTRACT In this study, the inflectional prepositions combined with case and possessive suffixes in the texts belonging to Old Anatolian Turkish, which form the basis of Western Turkish, were examined and classified in terms of structure and meaning. Important works from all periods of Old Anatolian Turkish were taken as samples, and within this scope, 1079 pages of prose, 1060 pages (approximately 14500 couplets) of verse were scanned by filing. The examined works are: Behcetü'l-Hadâik fî Mev'izati'l-Halâik from the Seljuk Period; Süheyl ü Nevbahar, Translation of Marzubân-name, Translation of Kâbus-name, Stories of Dede Korkut from the Period of Anatolian Principalities; Har-nâme, Cemşîd ü Hurşîd, Ahmed-i Dâî Divanı, Dede Korkut Stories-Discourses and The 13th Tribe from the Ottoman Period. As the result of this research, 46 inflectional prepositions combining with case and possessive suffixed noun elements were determined, and the examples found were divided into separate titles for each preposition, divided into subtitles according to their meanings and the suffixes they are combined. In addition, the functions of the prepositions in the sentences are indicated in parentheses. The examples are listed as items and their places in the works are written in parentheses at the end of each example. The spelling of the examples has not been changed. This study consists of three main parts: introduction, analysis and conclusion. In the introduction part, besides general information about prepositions, the linguists’ opinions on this subject are included. In the analysis section, the examples in the texts are listed alphabetically by subjecting classification in terms of structure and meaning and under each heading, information about the etymology and usage of that preposition has been given. In the conclusion part, the data were analyzed on the basis of the samples obtained, and some determinations were made using graphics and tables. As the result of the research, 3005 samples were found. Some of them have more than one example of inflectional preposition. Examples in this situation are specified in the footnote. In the examples found, when the functions of the preposition group, which is connected to the noun element with a precursor affix or that gain meaning by combining with the possessive noun element, are examined, it is determined that 82% of them is used as adverb, 10% as adjective and 8% as noun. In addition, while 34 of the 46 prepositions found can be connected to a noun element with a single type of suffix (for example, the degin preposition only with the dative case), 12 of them can be connected to the noun element with more than one suffix (for example, the içün preposition with both ablative, genitive and possessive suffixes). While these prepositions were attached to nouns, they preferred the ablative suffix by 43%, the possessive suffix by 22%, the dative suffix by 20% and the genitive suffix by 15%. The prepositions of ile, içün, bile/birle, and gibi/kibi are used the most. These prepositions make up 60% of the examples found.