İslam Maden Sanatında Safevi Dönemi Aydınlatma Araçları

Abstract

ÖZ

Adını 13. yüzyılda Erdebil’de yaşayan bir tarikat şeyhi olan “Safiyüddin Erdebili”den alan tarikat zamanla Safevi Devleti adı ile 1501-1736 yılları arasında İran’da hüküm süren bir devlete dönüşmüştür. 235 yıllık ömürleri boyunca Tebriz’den Kazvin’e, oradan da Isfahan’a olmak üzere üç başkent değiştirmiştir. Kendi içinde yaşanan sorunlar ve dış devletlerin baskıları sanat çalışmalarını etkilememiş, bu süreçte dokumadan madene, çiniden kitap sanatına kadar çok çeşitli alanlarda birbirinden değerli eserler üretmişlerdir. Safevi Devleti’nde üretilen eserler arasında maden sanatı ürünleri önemli bir yer tutmaktadır. Üstlerinde bulunan Farsça şiirleri, kitap sanatlarına benzeyen süsleme özellikleri ile Timurlu Dönemi maden sanatından aldıkları mirası ürettikleri eserlere tamamen aktarmışlardır. Safevi Dönemi maden eserlerinin önemli bir kısmını aydınlatma araçları oluşturur. Bu dönemde yapılan aydınlatma araçları kandiller ve şamdanlar olarak ikiye ayrılır. Antik çağlardan itibaren elektrik bulununcaya kadar mekanların aydınlatılmasında kullanılan kandiller ve şamdanlar daha sonraki zamanlarda gerçek anlamlarının yanında dini inanışın da etkisi ile sembolik anlamlar kazanmışlardır. Kandiller zamanla soyut olan tanrının somut olarak ifadesine dönüşmüştür. Çalışmanın da konusunu oluşturan kandiller ve kandil kaideleri daha önceki dönemlerde görülmeyen bir biçimde yapılmışlardır. Üstlerindeki Farsça şiirler eşyanın işlevine uygun olarak seçilmiş, bunun yanında İslam felsefesi anlayışı ile örtüşen şiirler de yer almıştır. Çalışmada çıkış noktası olarak Konya Mevlâna Müzesi’de beş, İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde bulunan iki kandil ve kandil kaidesi incelenmiştir. Bu iki müzedeki eserler ışığında yurt dışı müzelerindeki Safevi Dönemi eserleri araştırılmış ve değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışma bu konuda yapılan ilk Türkçe kaynak olması açısından önemlidir.

ABSTRACT

The sect, which took its name from the “Safiyüddin Erdebili,” a sect sheik who lived in Ardabil in the 13th century, transformed into a state that ruled in Iran between 1501 and 1736 the name of the Safavid Empire. During their 235-year life, they changed three capitals, from Tabriz to Qazvin and Isfahan. In this process, where the problems experienced within themselves and the pressures of foreign states did not affect their works of art, they produced valuable works in various fields from weaving to metal, from tile to book art. Metal art products have an important place among the works produced in the Safavid Empire. They transferred the Persian poems on them, with their ornamental features similar to book-calligraphy, they inherited from Timurid Period metal art to the works they produced. Lighting tools constitute an essential part of the Safavid period metal works. The lighting tools made in this period are divided into two as oil lamp and candlesticks. Oil lamp and candlesticks used to illuminate places from ancient times until electricity was found gained symbolic meanings with the effect of religious belief and its real meanings in later times. Oil lamps have transformed into the physical form of concrete expression of the abstract god over time. Oil lamps and bases, which are also the subject of the study, were built in a column-shaped form, which was not seen in previous periods. The Persian poems on them were chosen by the function of the goods; in addition to this, they took place here with the understanding of Islamic philosophy. Oil lamps and bases five in the Konya Mevlâna Museum and two in the Istanbul Turkish and Islamic Arts Museum were examined as the starting point in the study. In the light of the works in these two museums, the Safavid Period works in foreign museums were researched and evaluated. The study is essential in that it is the first Turkish source on this subject.