Azerbaycan’da ‘Ermeni Meselesi’: 1920-2021

Abstract

ÖZ Sovyetler Birliği’nde Mihail Gorbaçov’un iktidara gelmesiyle başlatılan “perestroyka ve glasnost” politikaları kısa sürede etkisini göstermiş, totaliter rejim döneminde saklı tutulan veya bastırılan birçok sorun yeniden ortaya çıkmış, etnik zeminde milliyetçi ve ayrılıkçı politikalar hız kazanmıştır. Bu sürecin dikkat çeken olaylarından biri Ermenistan’ın Dağlık Karabağ ekseninde Azerbaycan’a karşı ileri sürdüğü toprak talebidir. Bu doğrultuda meydana gelen uyuşmazlığın kısa sürede derinleşerek bir savaşa dönmesi Azerbaycan’da büyük tahribata ve beşerî kayıplara yol açmıştır. Bu savaşta büyük devletlerin, özellikle Rusya’nın gücünü arkasına alan Ermenistan, Azerbaycan topraklarının yüzde yirmisini işgal etmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinde gelişen ve sıcak çatışmaya dönüşen bu uyuşmazlığın tarihi kökleri yüzyıllar öncesine uzanmaktadır. “Azerbaycan’da ‘Ermeni Meselesi’: 1920-2020” konulu bu tez çalışmasında “Ermeni Meselesi” ekseninde meydana gelen önemli tarihi ve siyasi olaylar, bu olayların sebepleri ve doğurduğu sonuçlar ele alınmıştır. Birinci Bölümde Kafkaslarda “Ermeni Meselesi”nin ortaya çıkışı ve gelişim süreci tartışılmıştır. Ermenilerle ilgili; İran, Rusya ve Osmanlı üçgeninde gelişen olaylar, Ermenilerin Kafkasya’ya göç ettirilmesi, Rusya’nın demografik siyaseti, 1905-1906 ve Mart 1918 katliamları, ayrıca Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920) döneminde “Ermeni Meselesi”ne yönelik politikalar ele alınmıştır. İkinci Bölümde Sovyet dönemi Azerbaycan’da “Ermeni Meselesi” konusunda izlenen politikalar, Azerbaycan’ın toprak kayıpları, İkinci Dünya Savaş döneminde yaşanan gelişmeler ele alınmıştır. Üçüncü Bölümde 1985’ten sonraki dönemde “Ermeni Meselesi” etrafında gelişen uyuşmazlıklar ve iki devlet arasındaki çatışma süreci ele alınmıştır. Bu bölümde ayrıca, sorunun Sovyet sonrası dönemdeki gelişim seyrine değinilmiş, Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün yeniden tesis edilmesine ilişkin siyasi, diplomatik ve askeri politikalarıyla ilgili önemli gelişmeler ele alınmıştır. Sonuç Bölümünde, çalışma neticesinde ortaya çıkan tespit ve değerlendirmelere yer verilmiştir.

ABSTRACT The “perestroika and glasnost” policies that began to be implemented after Mikhail Gorbachev came to power in the Soviet Union quickly showed their effect; leading to many issues that had been hidden or repressed during the totalitarian regime period to resurface and ethnic-based nationalist and secessionist policies to gain momentum. One of the salient events of this process was the territorial demand made by Armenia against Azerbaijan on the Nagorno (Mountainous) Karabakh axis. The quick deepening of the dispute that occurred in this direction and its transformation into a war caused great destruction and loss of human life in Azerbaijan. Backed by great powers, especially Russia, Armenia occupied twenty percent of Azerbaijan’s territories. The historical roots of this dispute that developed during the Soviet Union’s dissolution process and which morphed into armed conflict goes back centuries. This thesis study titled “The ‘Armenian Question’ in Azerbaijan: 1920-2020” reviews the important historical and political events that have transpired in the “Armenian Question” axis and the causes and consequences of these events. Chapter One discusses the emergence and development of the “Armenian Question” in the Caucasus. The chapter deals with the events concerning the Armenians that transpired within the triangle of Iran, Russia, and the Ottoman Empire, the enforced migration of Armenians to the Caucasus, Russia’s demographic engineering, the 1905-1906 and March 1918 massacres, as well as the policies concerning the “Armenian Question” during the Azerbaijan Democratic Republic (1918-1920) period. Chapter Two discusses the policies that were pursued concerning the “Armenian Question” in Azerbaijan during the Soviet period, Azerbaijan’s territorial losses, and the developments that occurred during the Second World War period. Chapter Three discusses the disputes that developed around the “Armenian Question” in the period following 1985 and the conflict process between the two states. The chapter also deals with the development process of the issue in the post-Soviet period and reviews the important developments concerning the political, diplomatic, and military policies related to the reestablishment of Azerbaijan’s territorial integrity. The Conclusion Chapter gives an account of the findings that were uncovered as a result of this study and the evaluations of these findings.