Tasavvuf Düşüncesinde Manevî Gelişimi Engelleyen Kibir ve Hased

Abstract

ÖZ Kibir ve hased, İslam ahlâkı ve tasavvufun yanı sıra psikolojinin de ilgilendiği konulardandır. İlahiyat disiplininde yapılan çalışmalara bakıldığında, kibir ve hased tezlerde ekseriyetle kavramsal olarak ele alınmış ya da ahlâk konulu çalışmalarda alt başlık şeklinde değerlendirilmiştir. Bu çalışmada ise kibir ve hasedin, duygu ve davranış boyutu incelenerek sûfî bakış açısıyla tasavvufî ahlâktaki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızın birinci bölümünde manevî gelişim, kibir ve hasedin kavramsal çerçeveleri belirlenmiş; Kur’an’dan sonuçları itibariyle çarpıcı özelliğe sahip kıssalara yer verilmiştir. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise Muhâsibî (ö.243/857) ve Gazzâlî (ö. 505/1111) özelinde sûfî gelenekte ve genel hatlarıyla psikolojide kibir ve hasedin nasıl değerlendirildiği incelenmiştir. Böylelikle sûfî ahlâkta kibir ve hasedin kalbî/nefsî hastalık olarak nitelendirilmesinin manevî gelişimle ilişkisi ortaya konmuştur. Bu bölümde tezin konusu olan bu iki duygunun sebepleri, sonuçları, hangi zaman ve zeminde kimler arasında oluşabileceği ve tasavvufî ahlâkta tedavisi için önerilen reçeteler yorumlanarak aktarılmıştır. Psikoloji biliminin kibir ve hased yaklaşımları dikkate alınarak iki disiplin arasında mukayeseler yapılmıştır.

ABSTRACT Arrogance and envy are among the subjects that psychology deals with as well as Islamic morality and mysticism. When we look at the studies in the discipline of theology, arrogance and envy are mostly dealt with conceptually in theses or evaluated as sub-titles in studies on morality. In this study, the place of arrogance and envy in Sufi morality was tried to be determined from a Sufi point of view by examining the dimensions of emotion and behavior. In the first part of our study, the conceptual frameworks of spiritual development, arrogance and envy were determined. There are stories from the Qur'an which have striking features in terms of their results. In the second part of our study, how arrogance and envy are evaluated in the Sufi tradition and psychology in general terms, in particular Muhasibi (d.243/857) and Ghazali (d.505/1111) were examined. Thus, the relationship between the characterization of arrogance and envy as heart/soul disease in Sufi ethics and spiritual development has been revealed. In this section, the causes and consequences of these two feelings, which are the subject of the thesis, between whom and when they can occur, and the prescriptions recommended for their treatment in Sufi morality are explained by interpreting. Comparisons were made between the two disciplines, taking into account the arrogance and envy approaches of psychology.