Devrez Çayı Havzası’nın Toprak Coğrafyası

Abstract

ÖZ Çalışma alanı Karadeniz Bölgesi’nin Batı Karadeniz Bölümünde Kızılırmak nehrinin en büyük kollarından birini oluşturmaktadır. Sahayı kuzeyde Ilgaz Dağları, Bulancık Dağları; güneyde Kös Dağı, Geçmiş Dağları, Şevketbey Dağı ve Erenler Dağı çevrelemektedir. Devrez Çayı Havzası Türkiye’nin eski masif alanlarının birinde yer almaktadır. Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın batı kısmını oluşturan havza Ilgaz Dağları masifi Paleozoik şistler üzerinde ilk oluşumunu tamamladıktan sonra asıl oluşumu; miyosen dönemi Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın çökmesiyle beraber kumlu-killi malzemelerin biriktiği fluvio-göl fasiyeslerin işgali ile oluşmuştur. Akarsu ve göllerin Kızılırmak nehri tarafından kapılması ile de günümüzdeki şeklini almıştır. Devrez Çayı Havzası doğal ortam koşulları, vejetasyonu, iklimi ve toprak özellikleri yönünden çeşitlilik göstermektedir. Havzada yükseltinin kısa mesafelerde değişmesi ve yükselti farkının fazla olması bu farklılığa neden olmaktadır. Karadeniz sıradağları ardında kalan havza Karadeniz iklimi ile karasal iklim arasında geçiş kuşağında yer almaktadır. Yükseltinin 2000 m üzerine çıktığı Ilgaz Dağları civarında Karadeniz iklimi özellikleri görülürken, Havzanın güneybatı kesiminde Orta ve Kurşunlu havzalarında karasal iklim özellikleri görülmektedir. Havzada topografyanın kısa mesafelerde değişmesi, iklimin değişmesine buna bağlı olarak da toprak özelliklerinin değişmesine neden olmaktadır. Devrez Çayı Havzasındaki toprakların özelliklerinin belirlenmesi amaçlanan bu çalışmada sahanın litoloji, jeomorfoloji, yükselti, bakı, eğim, iklim, hidrografya, vejetasyon, beşeri ve zaman faktörlerinin toprak oluşumuna etkileri tüm ayrıntılarıyla değerlendirilmiş ve haritalandırılmıştır. Toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerini tespit etmek için havzadan alınan toprak örneklerinin pH değeri, kireç oranı, organik madde değeri, potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), sodyum (Na), katyon değişim kapasitesi (KDK), kum, kil, silt oranları ve toprak bünyesi analizleri yapılmıştır. Toprak analiz sonuçlarında havza topraklarında pH değerleri 6 - 7,5 arasında değişme göstermektedir. Bu da yağışın yükseltiye bağlı olarak arttığı alanlarda kahverengi orman topraklarında toprağın asit reaksiyon kazandığını doğrulamaktadır. Devrez Çayı havzasında sıcaklığın arttığı yağışın azaldığı vadi taban kısımlarında kireç oranındaki artış; buralarda kalsifikasyon sürecinin hâkim olduğunu, yükseltinin arttığı özellikle Ilgaz Dağları civarında yağış miktarındaki artışlarla da kireç oranındaki azalma ile dekalsifikaskon sürecinin hâkim olduğu anlaşılmaktadır. Yapılan analizlerde havza topraklarının kumlu tekstür özelliğine sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu da toprak oluşumunda ana materyal etkisini ortaya koymaktadır. Çalışma alanında yapılan araştırmalarda; havzada zonal, intrazonal ve azonal olmak üzere 3 ana gruba ait toprakların varlığı ortaya konulmuştur. Yapılan analizler dikkate alınarak özellikle Tosya ve Ilgaz havzasında yer alan kahverengi orman topraklarının asit reaksiyonlu olduğu tespit edilerek sınıflandırılmıştır. Asitli kahverengi orman toprakları üzerinde geniş yayılış alanına sahip göknar ve sarıçam karışık ormanları yer almaktadır. Yağış miktarının 400 mm altına düştüğü Orta ve Kurşunlu havzalarında kırmızımsı kahve topraklar ve kestane rengi topraklar tespit edilmiştir. Havzada genellikle kestane renkli topraklar üzerinde kuru tarım yapılmaktadır. Eğimin arttığı sahalarda yer alan kestane rengi topraklarda mera alanı olarak kullanılmaktadır. Eğimli alanların fazla olduğu havzada dağlık ve tepelik alanların etek kısımlarında kolüvyal topraklar görülmektedir. Özellikle Tosya ilçesi güney kesiminde kumlu malzemelerin biriktiği fluvio-göl fasiyesler kolüvyal toprakları temsil etmektedir. Devrez Çayı vadisi tabanı boyunda alüvyal topraklar yer almaktadır. Özellikle Tosya ve Ilgaz ilçelerinde yer aldığı vadi taban kısmında yıl boyunca su altında kalan hidromorfik alüvyon topraklar bulunmaktadır. Bölge halkının temel geçim kaynağı olan çeltik tarımı bu topraklar üzerinde yapılmaktadır.

ABSTRACT The study area constitutes one of the largest branches of the Kızılırmak River in the Western Black Sea Region of Black Sea Region. The area is surrounded by Ilgaz Mountains, Bulancık Mountains in the north, Kös Mountain, Geçmiş Mountains, Şevketbey Mountain and Erenler Mountain in the south. Devrez Stream Basin is located in one of the old massif areas of Turkey. After completing its initial formation on Paleozoic schists, the basin Ilgaz Mountains massif forming the western part of the North Anatolian Fault Line, its main formation was formed by the occupation of fluvial-lake facies where sandy-clay materials accumulated with the collapse of the Miocene period North Anatolian Fault Line. It took its present form with the capture of streams and lakes by the Kızılırmak river. Devrez Stream Basin shows diversity in terms of natural environmental conditions, vegetation, climate, and soil characteristics. The change in altitude in short distances in the basin and the high difference in altitude cause this difference. The basin, which is behind the Black Sea mountain range, is located in the transition zone between the Black Sea climate and the continental climate. While the Black Sea climate features are seen around the Ilgaz Mountains, where the altitude is higher than 2000 m, continental climate features are observed in the Orta and Kurşunlu basins in the southwestern part of the basin. Changes in the topography in the basin over short distances cause changes in the climate and, accordingly, the soil properties. In this study, which aims to determine and classify the current soils of the Devrez Stream Basin, the lithology, elevation, aspect, slope, climate, hydrography, vegetation, human and time factors of the area, the effects on soil formation were evaluated and mapped in detail. In order to determine properties of the soil; pH value, lime rate, organic matter value, potassium (K), calcium (Ca), magnesium (Mg), sodium (Na), cation exchange capacity (CEC), sand, clay, silt ratios and soil texture of soil samples taken from the basin analyzes were made. In the results of soil analysis, pH values in the basin soils vary between 6 and 7.5. This confirms that the soil has an acid reaction in brown forest soils in areas where precipitation increases due to altitude. It is understood that in the Devrez Stream basin, the increase in the rate of lime in the valley floor where the temperature increases and the precipitation decreases, the calcification process dominates here, and the decalcification process is dominant with the decrease in the lime rate with the increase in the precipitation, especially around the Ilgaz Mountains, where the altitude increases. In the analyzes made, it has been determined that the basin soils have a sandy texture. This reveals the effect of parent material in soil formation. In the researches carried out in the study area; In the basin, the presence of soils belonging to 3 main groups as zonal, intrazonal, and azonal has been revealed. Taking into account the analyzes made, the brown forest soils in the Tosya and Ilgaz basins were determined to be acid-reactive and classified. There are fir and yellow pine mixed forests with a wide distribution area on the acidic brown forest soils. Reddish-brown soils and chestnut-colored soils were detected in the Orta and Kurşunlu basins, where the precipitation amount fell below 400 mm. Dry farming is generally practiced on chestnut-colored soils in the basin. It is used as a pasture area on the chestnut-colored soils located in the areas where the slope increases. Colluvial soils are seen in the foothills of mountainous and hilly areas in the basin where the sloping areas are high. Especially in the southern part of the Tosya district, fluvial-lake facies, in which sandy materials accumulate, represent colluvial soils. Alluvial soils are located along the floor of Devrez Stream valley. There are hydromorphic alluvial soils that remain underwater throughout the year, especially in the valley floor where it is located in Tosya and Ilgaz districts. Paddy farming, which is the main livelihood of the people of the region, is carried out on these lands.