Hafik, Zara ve İmranlı (Sivas) Çevresinde Jips Ekolojisi

Abstract

ÖZ Canlı ve cansız varlıkların doğada birbiriyle olan ilişkilerini konu edinen coğrafya, son yıllarda doğada bulunan kaynakların potansiyellerini keşfederek daha bilinçli yaşama ortamı oluşturmayı hedeflemektedir. Bu bağlamda ekolojik açıdan canlı ve cansız varlıklara etkide bulunarak çevresinde birçok çeşitliliği meydana getirmesi bakımından kayaçlar ve mineraller önemli bir yere sahiptir. Bu doğal ortam unsurlarının başında da jips gelmektedir. Evaporit bir kayaç olan jips; jeolojik, jeomorfolojik, hidrografik, yerleşme ve bitki açısından dünyada ve Türkiye’de bulunduğu sahalarda farklı ekolojiler meydana getirmektedir. Tezin araştırma konusu, “Hafik, Zara ve İmranlı (Sivas) çevresinde Jips Ekolojisi” dir. Araştırma alanını; İç Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Kızılırmak Bölümü’nde bulunan ve geniş plato düzlükleri üzerinde yer alan Sivas İli’nin kuzeydoğusundaki Hafik, Zara ve İmranlı ilçelerindeki jips sahaları oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı; Hafik, Zara ve İmranlı (Sivas) çevresinde bulunan jips sahalarının oluşturduğu ekolojileri incelemektir. Bu amaç doğrultusunda jipsin doğal ve beşeri özellikleri ortaya konulmuştur. Jipsle ilgili yapılan çalışmaların ekolojik boyutta geniş kapsamlı ele alınması, yer yüzü sıcaklığı ve çevresindeki kayaçların ayrışma özelliklerinin uzaktan algılama yöntemiyle ilk kez değerlendiriliyor olması açısından çalışma büyük önem taşımaktadır. Araştırmada değişik parametrelerin kullanılması pek çok yöntemin bir arada değerlendirilmesini sağlamıştır. Bu açıdan çalışmada yöntem olarak, haritalama için kullanılan farklı yöntemlerin bir arada kullanılması ve birçok sınıflamayı aynı anda yapabilmesi nedeniyle karma araştırma modeli kullanılmıştır. Sahayla ilgili DSİ, MTA ve MGM’den elde edilen veriler CBS ArcGIS 10.4.1 programı yardımıyla haritalanmıştır. Arazide belirlenen noktalardan kayaç ve su numuneleri alınarak kayacın içerdiği elementler XRF ve suyun mineral değerleri ise laboratuvar analizleriyle saptanmıştır. Sahadaki jipsin büyük bir bölümü, özellikle Oligo-Miosen dönemde oluşmuştur. Bu jipsler üzerinde lapya, çözünme dolini, çökme dolini, kör vadi, düden, mağara, doğal köprü, boğaz ve polye gibi karstik şekiller gelişmiştir. Kurak ve yarı kurak iklim özelliğine sahip olan sahada yaz aylarındaki yağış azlığı sebebiyle Kızılırmak ve onu besleyen akarsular bünyelerindeki tuzlu suları çözememektedir. Dolayısıyla Kızılırmak’taki tuzluluk oranı İmranlı’dan Sivas merkeze gelinceye kadar hem yan kolların karışması hem de jipsli sahanın etkisiyle artmaktadır. Ayrıca jips içerisinde kalsiyum ve kükürtün bulunması doğal bitki köklerinin gelişimi açısından iyi bir izolasyon ortamı sağlamaktadır. Sahadaki başlıca yaygınlık gösteren doğal jipsofil ve jipsovag bitki türleri ise geven, kekik ve çöven otudur. Jipsin çevresindeki farklı kayaçlara oranla ayrışması sonucunda ortaya çıkan toprak tekstür ve strüktür özellikleri iyi analiz edilmelidir. Böylece o yöre için her anlamda analizler yapılarak o sahaya uygun ileriye yönelik süreklilik arzeden planlamalar geliştirilmelidir. Dolayısıyla dünyada çoğu ülkede önemli sektör haline gelen jipsin gerekli çalışmalar yapılarak ülkemizde de birçok istihtam ortamına kazandırılması önerilmektedir.

ABSTRACT Geography, which deals with the interrelationship of living and non-living beings in nature, aims to create a more conscious living environment by discovering the potentials of natural resources in recent years. In this context, rocks and minerals have an important place in terms of affecting living and non-living beings in terms of ecological terms and creating many diversity around them. At the beginning of these natural environment elements is gypsum. Gypsum, an evaporite rock; It creates different ecologies in the world and in Turkey in terms of geological, geomorphological, hydrographic, settlement and vegetation. The research topic of the thesis is "Gypsum Ecology around Hafik, Zara and İmranlı (Sivas)". Research area; It forms gypsum fields in Hafik, Zara and İmranlı districts in the northeast of Sivas Province, which are located in the Upper Kızılırmak Section of the Central Anatolia Region and are located on the wide plateau plains. The aim of the study; to examine the ecology of gypsum fields around Hafik, Zara and İmranlı (Sivas). For this purpose, natural and human characteristics of gypsum were revealed. The study is of great importance in terms of comprehensive handling of the studies on gypsum in the ecological dimension, and the evaluation of the earth's temperature and the weathering properties of the surrounding elements for the first time with the remote sensing method. The use of different parameters in the study enabled many methods to be evaluated together. In this respect, the mixed research model was used as a method in the study, since different methods used for mapping are used together and many classifications can be made at the same time. The data obtained from DSI, MTA and MGM related to the field were mapped with the help of GIS ArcGIS 10.4.1 program. Rock and water samples were taken from the determined points in the field, and the elements contained in the rock were determined by XRF and the mineral values of the water were determined by laboratory analysis. Most of the gypsum in the field was formed especially in the Oligo-Miyosen period. Karst shapes such as lapia, dissolution doline, subsidence doline, blind valley, sinkhole, cave, natural bridge, strait and polje have developed on these gypsum. In the area, which has arid and semi-arid climate, the Kızılırmak and the rivers feeding it cannot dissolve the salty waters in their bodies due to the lack of precipitation in the summer months. Therefore, the salinity rate in Kızılırmak increases from İmranlı to the center of Sivas, both by the mixing of the side branches and by the effect of the gypsum field. In addition, the presence of calcium and sulfur in gypsum provides a good isolation environment for the development of natural plant roots. The main common natural gypsophila and gypsovag plant species in the field are astragalus, thyme and gypsophila Soil texture and structure properties that emerge as a result of the weathering of gypsum relative to the different rocks around it should be analyzed well. Thus, analyzes should be made for that region in every sense and future-oriented plans that are suitable for that area should be developed. Therefore, it is recommended that gypsum, which has become an important sector in most countries in the world, should be brought to many employment environments in our country by making necessary studies.