İSÂMÜDDÎN İSFERÂYÎNÎ’NİN (Ö. 943/1536) HAYATI VE ‘AMME CÜZÜ TEFSİRİNDEKİ METODU

Abstract

ÖZ İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh el-İsferâyînî hem baba hem de anne tarafından eğitimli ve dönemin idarî devlet yapılanmasında kadılık yapmış bir ailede dünyaya gelmiştir. Sahip olduğu keskin zekâsı ile dünyaya geldiği İsferâyîn’deki medreselerde eğitim hayatına devam eden müfessirin sahip olduğu ailevî özelliği için beyt-i ilim tabiri kullanılmaktadır. Daha sonra tahsil için gittiği Herât’ta Abdurrahmân el-Câmî’ye (ö. 898/1492) uzun süre öğrencilik yapmış ve eğitim gördüğü medreselere genç yaşta müderris olarak tayin edilmiştir. Müellifin yetmiş iki yaşında vefat ettiği genel olarak kabul edilmekle birlikte vefat yılıyla ilgili farklı bilgiler vardır. Bunda yaşadığı coğrafyadaki siyasî kargaşa ve iktidar mücalelerinin etkisi olduğu kuvvetle muhtemeldir. Talebelerinden birinin verdiği bilgiye dayanarak 943/1536 yılında vefat ettiği tercih edilmektedir. Bu yıla göre hesaplanan doğum tarihinin de 871/1467 senesi olarak belirlendiği görülmektedir. Uzun süre resmî mederris olarak görev yapan müellif çıkan bir fitne sebebiyle Semerkand’a yerleşmiş ve orada da ilmî faaliyetlerine devam etmiştir. Ziyaret için gittiği Buhârâ’da vefat etmiştir. Birçok talebe yetiştiren İsferâyînî dînî ilimlerin hemen hemen tamamında eser telif etmiştir. Özellikle sarf, nahiv, belâgat, kelam ve mantık alanında yazdığı eserlerle kendini ispatlamış ve kabul görmüş bir âlimdir. Yazdığı eserlerindeki tenkitçiliği ve tartışma üslûbundan eleştirel kişiliği ön plana çıkmaktadır. Tefsir alanında Beyzâvî’nin Envâru’t-Tenzîl adlı eserine yazdığı hâşiye ile ‘amme cüzüne yazdığı Tefsîru Cüz’i ‘Amme isimli müstakil eserleri vardır. Müellifin tefsirinde kelimelerin gramer bilgisi, mânâları, i’rap ve belâgat tahlilleri ön planla çıkmaktadır. Farklı kaynaklara atıf yapan İsferâyînî’nin özellikle Zemahşerî (ö. 538/1144) ve Beyzâvî’den (ö. 685/1286) çokça istifade ettiği görülmektedir. Ancak eleştiri ve tenkitten de geri durmamaktadır. Bu da kendisine âyetlerin açıklanmasında yeni bakış açısı kazandırmaktadır.

ABSTRACT İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşah al-Isferâyînî was born in a family that was educated by both his father and mother and was a judge in the administrative state structure of the period. The term "beyt-i ilm" is used for his keen intelligence and the familial characteristic of the mufassir, who continues his education in the madrasahs in Isferâyîn, where he was born. He later studied at Abdurrahmân al-Câmî in Herât, where he went for education, and was appointed as a professor at a young age to the madrasahs where he studied. Although it is generally accepted that the author died at the age of seventy-two, there are different information about the year of his death. It is highly probable that the political turmoil and power struggles in the geography he lived in had an effect on this. It is generally preferred that he died in 951/1544. It is seen that the date of birth is determined according to this year. The author, who served as an official school for a long time, settled in Samarkand due to a strife and continued his scientific activities there. He died in Bukhara, where he went to visit. Isferâyînî, who trained many students, wrote works in almost all of the religious sciences. He is a scholar who has proven himself especially with the works he wrote in the fields of saris, syntax, rhetoric, kalam and logic. His critical personality comes to the fore due to his criticism and discussion style in his works. In the field of tafsir, there are separate works named "Amme", which he wrote for the "public juz" and annotation he wrote for Beyzâvî's Envâru't-Tenzîl. In the interpretation of the author, grammatical knowledge of words, their meanings, and analysis of rhetoric and rhetoric come to the fore. It is seen that İsferâyînî, who refers to different sources, especially benefited from Zemahşerî a lot. However, he does not shy away from criticism and criticism. This gives him a new perspective in the explanation of the verses.