Azerbaycan’da Modernleşme ve Sosyo-Politik Dönüşüm Sürecinde Bir Aydın Profili: Üzeyir Bey Hacıbeyli (1885-1948)

Abstract

ÖZ Tarihi anlamda Azerbaycan ülkesi, bir bütün olarak, günümüz Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran’ın kuzeyinde yer alan ve Güney Azerbaycan olarak bilinen toprakları kapsar. 19. yüzyılın başlarında Rusya İmparatorluğu ve İran Kaçar devleti arasında yaşanan güç mücadeleleri ve savaşlar sonucunda Rusya, Kafkasların tamamına hâkim olurken, Aras Nehri’nin güneyinde topraklar İran’ın sınırları içinde kalmıştır. Böylelikle Azerbaycan’ın ülke bütünlüğü ihlal edilmiş ve kültürel ayrışmanın temeli atılmıştır. Çarlık Rusyası’nın sömürgesi altında kalan Kuzey Azerbaycan topraklarına yönelik siyaset bununla sınırlı kalmamış, işgal altındaki ülke toprakları farklı bölgelere ayrılarak idari bütünlüğünün devam etmesi engellenmiştir. Böylelikle, gelişen olaylar sonucunda Azerbaycan’ın güney toprakları İran devletinin sınırları içinde kalırken, Kuzey Azerbaycan ülkesi Rusya’nın sömürgesi olarak varlığını sürdürmüştür. Bu gelişme Kuzey Azerbaycan’ı Rusya’da gelişen olayların içine çekerek, siyasi, ekonomik ve kültürel süreçlerden etkilenmesine neden olmuştur. Rusya İmparatorluğu’nda yaşanan modernleşme, ayrıca Avrupa değerlerinin Rus aydınlanması üzerindeki tesiri Azerbaycan Türklerini yakından etkilemiştir. Özellikle, 19. yüzyılın ortalarında Azerbaycan aydınlanması, yeni eğitim sisteminin meydana gelmesi, realist edebiyatın gelişimi, Bakü’nün petrol ve endüstri merkezi haline gelmesi; bu gelişmelere yeni ivme kazandırmıştır. Niteliği, etki ve sonuçları bakımından farklılık arz eden aydın kuşaklarına mensup olan seçkinler modernleşme, kimlik ve ulus inşası süreçlerinde önemli rol oynamıştır. Bu aydınlardan birisi de Üzeyir Bey Hacıbeyli’dir. Tez çalışmasında bir düşünür, gazeteci, yazar ve besteci olarak Üzeyir Bey Hacıbeyli’nin aydın profili Azerbaycan toplumunun geçtiği değişik dönemler ekseninde ele alınarak incelenmiştir.

ABSTRACT Historically speaking, the country of Azerbaijan as a whole encompasses today’s Republic of Azerbaijan and the territory known as South Azerbaijan located in the north of Iran. In the aftermath of the power struggles and wars between the Russian Empire and the Iranian Qajar state, Russia was able to gain complete dominance over the Caucasus, while the lands south of the Aras River remained within Iran’s borders. The territorial integrity of Azerbaijan was thus violated and the basis for cultural divergence was formed. The politics over the territories of North Azerbaijan during the colonial rule of Czarist Russia was not confined to this; the territories of the country under occupation were separated into different regions and the continuity of the country’s administrative integrity was thus disrupted. Due to these developments, the southern lands of Azerbaijan remined within the borders of the Iranian state, while the country of North Azerbaijan continued its existence as a colony of Russia. This development pulled North Azerbaijan into the developments taking place in Russia and caused it to be affected by the related political, economic, and cultural processes there. The modernization experienced in the Russian Empire and the effects of European values on Russian enlightenment in turn deeply affected the Azerbaijani Turks. In particular, the Azerbaijani enlightenment in the middle of the 19th century, the creation of the new education system, the development of the realist literature, and the transformation of Baku into a petroleum and industry center accelerated these developments. The elites belonging to the enlightened generations (who differed from each other in terms of their quality, effects, and consequences) played an important role in modernization and identity and nation building processes. One such elite was Üzeyir Bey Hacıbeyli. This dissertation study analyzes the elite profile of the thinker, journalist, and composer Üzeyir Bey Hacıbeyli in terms of the various periods experienced by Azerbaijani society.