Alpamış Destanı Özbek Varyantında Eskicil ve İşlek Olmayan Unsurlar

Abstract

ÖZ Geçmişte kullanılan ancak daha sonraları kullanım alanı daralmış veya kullanımdan düşmüş yapılar eskicil unsur olarak değerlendirilmektedir. Dilbilim için önemli bir çalışma sahası olan eskicil unsurlar, dilin tarih boyunca uğradığı dönemsel değişimlerini gösteren bir bakış açısını da içermektedir. Bu değişimler edebî eserlerde kendini gösterir ve dilin gelişim ve değişimlerinin gözlemlenmesini sağlar. Fazıl Yoldaşoğlu’nun söylediği Mahmud Zarifov’un derlediği Alpamış Destanı’nın Özbek varyantı dil bilimi açısından önemli bilgi, malzeme ve konu içermektedir. Bunlardan biri olan eskicil unsurlar konusu dikkat çekmektedir. Bu bağlamda Alpamış Destanı Özbek varyantında günümüz Özbek Türkçesi esas alınarak kullanımdan düşmüş birçok söz varlığına ve eklere rastlanmaktadır. Bu durumdan yola çıkarak eskicil unsurların incelenmesi önem arz etmektedir. Bu tezde günümüz Özbek yazı dili esas alınarak kullanımdan düşen sözcükler veya işlekliğini kaybederek sadece belli başlı bölgelerde, bazı kişiler tarafından bilinen kelime ve yapıların incelemesi yapılmıştır. Arkaik sözcüklerin anlamlarını bulabilmek için Özbek Türkçesiyle yazılmış Özbek Tilining İzahlı Lügatı, Özbek Halk Şiveleri Lügatı, Folklor Eserleri Lügatı, Özbekçe-Türkçe Sözlük gibi kaynaklara başvurulmuştur. Fişleme ve tarama çalışmalarının yapıldığı Alpamış Destanı’nda söz varlığına dair eskicil ve işlek olmayan unsurlar tespit edilmiştir. Tez; Alpamış Destanı Özbek Varyantında Eskicil ve İşlek Olmayan Unsurlar ana bölümü olmak üzere bir Giriş ve Sonuç bölümlerinden oluşmuştur. Giriş bölümünde destan tanımı ve destan anlatma geleneğinden, Alpamış Destanı hakkında yapılan çalışmalardan ve destanın varyantları hakkında bilgi verilmiştir. Alpamış Destanı Özbek Varyantında Eskicil ve İşlek Olmayan Unsurlar bölümünde Alpamış Destanı’nda tespit edilen eskicil ve işlek olmayan unsurlar örnek verilerek incelenmiştir. Burada isimler, fiiller ve ekler şeklinde tespit edilen unsurlar sınıflandırılmıştır. Eskicil unsurların geçtiği örnekler destanın metninden alıntılanarak transkribeli olarak verilmiş, ardından ilgili kısmın Türkiye Türkçesine aktarımı yapılmıştır. Böylece eskicil unsurun anlamının daha açık anlaşılmasını sağlamaya çalışılmıştır. Sonuç kısmında tezin bütünü göz önünde bulundurularak tespit edilen sözcüklerin değerlendirmesi yapılmıştır. Çalışmanın dizin kısmında incelenen eskicil ve işlekliğini kaybeden unsurların alfabetik dizini ve anlamı verilmiştir.

ABSTRACT Archaism examines structures that were used in the past, but whose area of use has decreased or fallen out of use later on. Archaism, which is an important field of study for linguistics, also includes a perspective that shows the periodic changes of language throughout history. These changes show themselves in literary works and enable the observation of the development and changes of the language. Alpamysh Epic, which is one of the 16th century works, contains important information, material and subject in terms of linguistics. Archaism which is one of these issues, draws attention. In this context, there are many vocabulary and affixes that have fallen out of use today in the Alpamysh Epic, which makes an examination essential. There are some words that are not used in today’s Uzbek literary language and are not understood by an Uzbek. In order to find the meanings of archaic words, the Explanatory Dictionary of the Uzbek Language, the Dictionary of Uzbek Folk Dialects, etymological dictionaries and academic studies have been applied. In the Alpamysh Epic, where scanning and tagging studies were carried out, archaic and uncommon elements of vocabulary were identified. The thesis consists of an Introduction and Conclusion sections, with the main section being the Archaic and Uncommon Elements in the Alpamysh Epic. In the Introduction section, information is given about the definition of the epic and the tradition of telling the epic, the studies conducted about the Alpamysh Epic, and the variants and summaries of the epic. In the section of Archaic and Uncommon Elements the archaic and uncommon elements identified and emphasized by giving examples. In the Conclusion section, the evaluation of the identified words was made by considering the whole of the thesis.