Osmanlı Hukukunda Tanzimat ve Sonrası Dönemde Yüksek Yargı Mercileri

Abstract

ÖZ Bu çalışmada, Osmanlı hukukunda Tanzimat ve sonrası dönemde yüksek dereceli mahkemelerin işleyişi hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır. Verilen bilgilerin bir bütün oluşturması açısından tarihi bir inceleme yapılmış ve Tanzimat’tan öncesine hatta Osmanlı Devletinden de öncesine giderek İslam toplumlarında bu mekanizmanın işleyişinden bahsedilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ilk bölümünde, İslam hukukunun uygulanmaya başladığı ilk dönemlerden bahsedilmiştir. Sözü geçen zaman aralığında mahkemelerin bir kurum olarak karşılığı olmasa dahi devlet bünyesinde amaç ve yöntem bakımından benzerlik gösteren gruplar mevcuttur. İslam tarihinin erken dönemlerinde devlet başkanı olarak görev yapan ve aynı zamanda yargı erkini de elinde bulunduran Hz. Muhammed (s.a.v.) toplum nezdinde meydana gelen uyuşmazlıkları çözmek üzere muayyen bölgelere hâkim atamaktadır. Hâkimler somut olayı incelemekte ve bir uyuşmazlığın giderilmesi adına herkesi bağlayıcı olacak şekilde bir karar vermektedir. Fakat hâkimler bazı durumlarda vereceği kararın hakkaniyetli olmayacağını, adil davranamayacağını düşündüğü taktirde yargının en üstünde yer alan ve adeta bir yüksek derece mahkemesi olarak görev yapan Hz. Muhammed’e (s.a.v.) gelmekte ve olaya göre adil bir karar vermesini istemektedir. Aynı durum hâkimler tarafından verilen kararın somut olayın tarafları açısından adaletli bulunmadığı, verilen kararın tekrar gözden geçirilmesini istemeleri halinde de mümkün olmaktadır. Böyle bir talep halinde verilen ilk karar bozulmakta ve durum yeniden gözden geçirilmektedir. İlerleyen yıllarda İslam devletlerinin gösterdiği yayılmacı politikalar ve savaş vesilesi ile fethedilen yerler sayesinde topraklar genişlemiş ve nüfus artmaya devam etmiştir. Nüfus ile beraber iş yoğunluğu da artmış ve her alanda olduğu gibi yargı alanında da düzenlemeye gidilmiştir. Uyuşmazlıkların artık tek bir yetkili tarafından çözülmesi imkânsız hale geldiğinden kurumsallaşmanın temelleri atılmaya başlanmış ve özellikle klasik Osmanlı döneminde divanlar kurulmaya başlanmıştır. Haftanın belirli günlerinde devlet başkanı yahut onun vekil tayin ettiği kimseler başkanlığında toplanan divanlarda uygulanan yöntem daha profesyonel olmakla beraber belirlenen hedef ve nihai amaç aynıdır denilebilir. İkinci bölümde ise değişim ve yenilikler için kapılarını açan bir nevi buna mecbur olan yeni bir Osmanlı devleti vardır. Yavaş yavaş gerileme dönemine doğru ilerleyen fakat yapacağı basit ama kurtarıcı hamleler ile devletin ömrünü uzatmak isteyen devlet erkânı diğer alanlarda olduğu gibi yargı alanında da birçok yeniliğe gitmiş ve çağa ayak uydurmaya çalışmaktadır. Üçüncü bölümde ise artık yenilik ve reform dönemi bitmiştir. Hâlihazırda olan sistemde bir takım düzenlemeler yapılmaktadır.

ABSTRACT In this study, it is aimed to give information about the functioning of high-level courts in Ottoman law in the Tanzimat and post-Tanzimat period. A historical examination has been made in terms of the information given to form a whole and it has been tried to talk about the functioning of this mechanism in Islamic societies by going before the Tanzimat and even before the Ottoman Empire. In the first part of the study, the first periods when Islamic law began to be applied were mentioned. Even if the courts do not have a counterpart as an institution in the mentioned period, there are groups within the state that are similar in terms of purpose and method. Hz. Muhammad (saas) appoints judges to certain regions to settle disputes that arise in the society. Judges examine the concrete case and make a decision that will be binding on everyone in order to resolve a dispute. However, if the judges think that the decision he will make in some cases will not be fair and act fairly, Hz. He comes to Muhammad and asks him to make a fair decision according to the event. The same situation is possible if the decision made by the judges is not fair for the parties of the concrete case and they want the decision to be reviewed again. In the event of such a request, the initial decision is overturned and the situation is reviewed. In the following years, thanks to the expansionist policies of Islamic states and the places conquered by war, the lands expanded and the population continued to increase. Along with the population, the workload has increased, and regulations have been made in the judiciary as in all areas. Since it became impossible for disputes to be resolved by a single official, the foundations of institutionalization began to be laid and divans began to be established, especially in the classical Ottoman period. Although the method applied in the divans convened under the presidency of the head of state or his deputies on certain days of the week is more professional, it can be said that the determined target and ultimate aim are the same. In the second part, there is a new Ottoman state that opens its doors for change and innovation, which is kind of obligatory. The state officials, who are slowly moving towards the recession period, but want to extend the life of the state with simple but saving moves, have made many innovations in the field of judiciary as in other fields and are trying to keep up with the times. In the third part, the period of innovation and reform is over. A number of adjustments are made in the current system.