Nehcü’l-Ferâdîs’te Fiilde Çok Anlamlılık

Abstract

ÖZ Bu çalışmada Nehcü’l-Ferâdîs metninde yer alan fiiller (fiilimsiler, kıl-, bol-, er-, tur- fiilleri ve bu fiillerle kurulan yardımcı fiiller hariç) çok anlamlılık yönünden değerlendirilmiştir. Tez iki bölümden oluşmaktadır. Tezin birinci bölümünde “Anlam, Anlam Türleri ve Çok Anlamlılık” ele alınmıştır. Bu bölümde anlamın ne olduğu temel ve yan anlam ayrımı, yan anlam kazanma yolları üzerinde durulmuştur. Yine bu bölümde “Çok anlamlılık” kavramı açıklanmış kelimelerin çok anlamlılık edinme yollarından bahsedilmiştir. Yine kelimelerin çok anlamlı hale gelmesine neden olan aktarmalar ve bağlam kavramları açıklanmıştır. İkinci bölümde ise metin incelemesi yapılmıştır. Burada Harezm Türkçesi metinlerinden Nehcü’l-Ferâdîs’te yer alan fiiller (fiilimsiler, kıl-, bol-, er-, tur- fiilleri ve bu fiillerle kurulan birleşik fiiller hariç) incelenerek çok anlamlı olanlar belirlenmeye çalışılmıştır. Daha anlaşılır olması adına fiillerin cümle içinde nasıl kullanıldıkları ve günümüz Türkçesine aktarımı verilmiştir. Transkripsiyonlu metinde yazarın tercihine bağlı kalınmış, günümüz Türkçesine aktarımı tarafımızca yapılmıştır. Sonra bu fiillerin Clauson’un etimolojik sözlüğünde yer alan özgün anlamları verilip temel anlamlarından hareketle kazandıkları yan anlamlar sıralanmıştır. Sonradan kazanılan bu anlamlar Aksan’ın yan anlam kazanma yollarına göre açıklanmıştır. Fiillerin uğramış oldukları aktarmalar tespit edilip bunlar tablo halinde sunulmuştur. Çalışma sonunda kelimelerin kazandıkları yeni anlamlardan oluşan Nehcü’l-Ferâdîs fiillerinde çok anlamlılık dizini oluşturulmuştur. Metinde yer alan fiillerin Harezm Türkçesi döneminde kazandıkları yeni anlamlar ortaya konularak Türkçedeki anlamsal değişimler ve genişlemeler sonuç bölümünde ifade edilmiştir.

ABSTRACT In this study, the verbs in the text of Nehcü'l-Ferâdîs (except for verbs, kil-, bol-, er-, tur- and auxiliary verbs formed with these verbs) were evaluated in terms of polysemy. The thesis consists of two parts. In the first part of the thesis, “Meaning, Types of Meaning and Polysemy” is discussed. In this section, what the meaning is, the distinction between basic and connotation, and ways of gaining connotation are emphasized. Again, in this section, the concept of "polysemy" is explained and the ways in which words acquire polysemy are mentioned. Again, the citations and context concepts that cause the words to become very meaningful are explained. In the second part, text analysis was made. Here, the verbs in the Nehcü'l-Ferâdîs, one of the Harezm Turkish texts, were examined (except for the verbs kıl-, bol-, er-, tur- and the compound verbs formed with these verbs) and tried to determine the polysemous ones. In order to be more understandable, how the verbs are used in sentences and their transfer to today's Turkish are given. In the transcripted text, the preference of the author was adhered to, and the transfer to today's Turkish was made by us. Then, the original meanings of these verbs in Clauson's etymological dictionary are given and the side meanings they gain from their basic meanings are listed. These later meanings are explained according to Aksan's ways of gaining connotations. The transferences of the verbs have been determined and these have been presented in a table. At the end of the study, a polysemy index was created in Nehcü'l-Ferâdîs verbs, which consists of the new meanings of the words. The semantic changes and enlargements in Turkish are expressed in the conclusion part by revealing the new meanings of the verbs in the text in the Harezm Turkish period.