Uygur Türklerinde Modernleşme, Kimlik ve Ulus İnşası

Abstract

ÖZ Uygur Türklerinde modernleşme süreci Batı Türkistan üzerinden gelen “ceditçilik hareketi” ile gerçekleşmiştir. Bu hareketin etkisiyle, özellikle eğitim alanında birtakım yenilikler uygulanmıştır. Aydınların desteği ile halk, milli kimliklerini idrak etmeye başlamıştır. Ceditcilik, Doğu Türkistan topraklarında cumhuriyet fikrinin oluşmasını ve bağımsızlık arzusunu tetikleyen bir etmen olmuştur. Büyük Türkistan sınırları içinde yer alan Doğu Türkistan, 1878 yılında Çin imparatorluğuna bağlanmış ve bölgeye Çince “yeni toprak” anlamına gelen Xinjiang adı verilmiştir. 1911 yılında Çin’de yaşanan iç savaş ile birlikte iktidarda olan Mançu hanedanının hakimiyeti sona ermiştir; bu olaydan Doğu Türkistan da etkilenmiştir. Çin’de hanedanlığın yıkılması sonucunda cumhuriyet rejimine geçilmiş ve böylelikle Doğu Türkistan’da da genel valiler dönemi başlamıştır. Çinli genel valilerin baskıcı tutumu sonucunda 1931’de Kumul şehrinde Hoca Niyaz Hacı tarafından bir direniş hareketi başlatılmış ve bu hareket 1933’te Doğu Türkistan’ın diğer şehirlerine de sıçramıştır. Mahmut Muhiti’nin Turfan’da, Mehmet Emin Buğra’nın ise Hoten’de liderliğini üstlendiği bu direniş hareketi neticesinde Kaşgar’da Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti kurulmuştur. Bir anayasası bulunan cumhuriyet Rusların siyasi entrikalarının etkisi altında, ayrıca dış destek bulamadığı için yıkılmıştır. Doğu Türkistan’da ikinci cumhuriyet kurma girişimi 1944 yılında İli ve Altay ayaklanmaları ile gerçekleşmiştir. 1944’te kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyeti, 1946’da “on bir maddeli” anlaşmanın imzalanması ile koalisyon hükümetine dönüşmüştür. Fakat bu hükümet sadece 1949 yılına dek ayakta durabilmiş ve Çin’de Komünist Parti’nin iktidara gelmesinin ardından ortadan kaldırılmıştır.

ABSTRACT The modernization process in Uyghur Turks occurred with the "Jadidism movement" coming from West Turkistan. Under the influence of this movement, a number of innovations were implemented, especially in the field of education. With the support of intellectuals, the people began to realize their national identity. Jadidism was a factor that triggered the formation of the idea of republic and the desire for independence in East Turkistan. East Turkestan, located within the borders of Greater Turkestan, was annexed to the Chinese empire in 1878 and the region was named Xinjiang, which means "new land" in Chinese. In 1911, with the civil war in China, the rule of the ruling Manchu dynasty ended and East Turkestan was also affected by this incident. As a consequence of the collapse of the dynasty in China, the republican regime was introduced and thus the era of viceroys began in East Turkestan. A resistance movement was begun by Khoja Niyaz Haji in the city of Qumul in 1931 by virtue of the oppressive attitude of the Chinese viceroys, and this movement spread to other cities of East Turkestan in 1933. As a result of this resistance movement led by Mahmut Muhiti in Turfan and Mehmet Emin Buğra in Khoten, the East Turkistan Islamic Republic was established in Kashgar. The republic, which had a constitution, was collapsed due to the influence of the political intrigues of the Russians and the lack of foreign support. The second attempt to establish a republic in East Turkistan was launched in 1944 with the Ili and Altai uprisings. The East Turkestan Republic established in 1944 was transformed into a coalition government with the signing of the “eleven-point” agreement in 1946. However, this government only survived until 1949 and was dissolved after the Communist Party came to power in China.