Gönen Çayı Deltası Kumul Vejetasyonu ve Çevresel Değerlendirilmesi

Abstract

ÖZ Kıyılar geçmişten günümüze insanların en çok tercih ettiği yaşam alanlarının başında gelmektedir. Kıyılar, uygun iklim koşullarına sahip olması, doğal ve kültürel kaynak değeri taşıması ve ekonomik fırsatlar sunması nedeniyle insanların faaliyetlerini gerçekleştirdikleri cazibe merkezleridir. Bu durum kıyıların yoğun bir şekilde kullanılmasına sebep olarak kıyı ekosistemleri üzerinde baskı oluşturmuştur. Kıyı ekosistemleri içerisinde yer alan kıyı kumulları, kendine has ortam şartlarına sahip, biyoçeşitliliğin yüksek olduğu hassas alanlardır. Ancak kıyı kumulları ve kumul bitkileri günümüzde nüfusun hızlı bir şekilde artmasının sonucu olarak insan baskısına maruz kalmış, tahrip edilmiş ve bozulmaya uğramıştır. Bu çalışmanın amacını, Gönen Çayı Deltası’nda yayılış gösteren kıyı kumul bitkilerinin tespitini yapmak, ekolojik özelliklerini yansıtmak, mekânsal dağılışlarını belirlemek, kumul bitkilerinin doğal ortam şartlarıyla ilişkisini ortaya koymak ve delta sahasında yürütülen beşeri faaliyetlerin kumul bitkileri üzerindeki etkilerini açığa kavuşturarak çevresel açıdan değerlendirmesini yapmak oluşturmaktadır. Gönen Çayı Deltası’nda iki farklı zamanda arazi çalışması gerçekleştirilmiştir. Arazi çalışması sırasında bitkilerin konum bilgileri alınmış, fotoğrafları çekilmiş, örnekler toplanmış, uygun ortamda preslenmiş ve uzman kişilerin nezaretinde tür teşhisleri yapılmıştır. Konumları alınan bitkiler ve diğer kartografik unsurlar ArcGIS 10.4 programı vasıtasıyla haritaya aktarılmıştır. Çalışma sahasının ekolojik özellikleri; iklim, jeomorfoloji, topoğrafik faktörler, hidrografya ve toprak özellikleri açısından incelenerek bitki türlerinin mekânsal dağılışına ve fiziksel yapısına etkileri araştırılmıştır. Gönen Çayı Deltası’ndaki kıyı kumulları farklı ortam özellikleri nedeniyle ön kıyı ve art kıyı şeklinde bölümlere ayrılarak incelenmiştir. Çalışma sonucunda ön kıyıda 10 ve art kıyıda 40 olmak üzere toplamda 50 bitki türü tespit edilmiştir. Ön kıyıda stresli ortam koşulları (tuz spreyi, kuvvetli rüzgâr, dalgalar ve bitkilerin kuma gömülmesi) nedeniyle sayı, tür ve yoğunluk bakımından daha az bitki bulunmaktadır. Art kıyıda stres koşullarının nispeten azalması ve ortam şartlarının değişmesine bağlı olarak bitkilerde tür ve çeşitlilik artmıştır. Ayrıca art kıyıda bitki örtüsü yoğunluğu daha fazladır. Denizel etkilerin yoğun bir şekilde hissedildiği ön kıyı zonunda; kum zambağı (Pancratium maritimum), kum sütleğeni (Euphorbia paralias), kum boğadikeni (Eryngium maritimum), sicimlik (Polygonum maritimum), kum teresi (Cakile maritima), kıyı sütleğeni (Euphorbia peplis), sahil yoncası (Medicago marina), çocuk otu (Otanthus maritimus), kum sarmaşığı (Calystegia soldanella) ve döngele (Salsola kali) gibi karakteristik kumul bitkileri yayılış göstermektedir. Ön kıyıda tespit edilen kum zambağı (Pancratium maritimum), nesli tehlike altında olan nadir bir bitkidir. Denizel etkiden uzak karasal ortam şartlarının nispeten baskın olduğu art kıyı zonunda; kofa (Juncus acutus), böğürtlen (Rubus sanctus), koca betne (Atriplex portulacoides), denizgeveni (Centaurea spinosa), öküzşebboyu (Matthiola tricuspidata), güldürmelalesi (Glaucium flavum), gezik (Tamarix tetrandra), çiriş otu (Asphodelus aestivus) ve abdestbozan (Sarcopoterium spinosum) gibi türler yaygın olarak görülmektedir. Gönen Çayı Deltası’nda sadece art kıyıda yayılış gösteren 15 adet istilacı tür tespit edilmiştir. Bu türler içerisinde; kofa (Juncus acutus), denizgeveni (Centaurea spinosa), abdestbozan (Sarcopoterium spinosum) ve böğürtlen (Rubus sanctus) delta sahasındaki en istilacı türlerdir. Delta sahasındaki istilacı türler kumul florasının çeşitliliğini tehdit etmektedir. Gönen Çayı Deltası’nda kıyı çizgisi yıllar içerisinde gerileme eğilimindedir. 1990 yılında denize doğru ilerleyen kıyı çizgisi, 2000, 2010 ve 2021 yıllarında karaya doğru gerilemiştir. Bu durumun nedeni, 1986-1997 yılları arasında Gönen Çayı’nın yukarı çığırına inşa edilen Gönen Barajı’dır. Baraj inşaatından sonra Gönen Çayı Deltası’na ulaşan tortul miktarı önemli ölçüde azalmıştır. Baraj inşaatı ayrıca kıyı kumullarının oluşumunu ve gelişimini yavaşlatmıştır. Gönen Çayı Deltası’nda yürütülen beşeri faaliyetler son zamanlarda artış göstermiştir. Delta sahasında; tarım, hayvancılık, balıkçılık, avcılık ve toplayıcılık faaliyetleri yapılmaktadır. Aynı zamanda gelişmemiş olmakla beraber turizm faaliyetleri de gerçekleştirilmektedir. İnsanların çoğu zaman bilinçsiz bir şekilde yürüttüğü bu faaliyetler kumul flora ve faunasına, sulak alanlara ve sulak alanda yaşayan canlılara zarar vermiştir. Traktör başta olmak üzere diğer araçların kumul sahasına girmesi bitki yaşamını yok etmiş ve kumul morfolojisini değiştirmiştir. Aşırı ve bilinçsiz gübre ve kimyasal ilaç kullanımı toprağı ve Gönen Çayı’nı kirletmiştir. Gönen Çayı’nın yukarı çığırından gelen endüstriyel kaynaklı atıklar suyun kirlenmesine, renginin siyaha dönmesine sebep olarak canlı yaşamını olumsuz etkilemiştir. Nesli tehlike altında olan kum zambağı (Pancratium maritimum) bitkisinin soğanlarının yerli halk tarafından toplanması türün popülasyonunu azaltmıştır. Delta sahasındaki beşeri faaliyetler nedeniyle kum sütleğeni (Euphorbia paralias), kum boğadikeni (Eryngium maritimum), kum teresi (Cakile maritima), kıyı sütleğeni (Euphorbia peplis) ve çocuk otu (Otanthus maritimus) gibi bitkiler zarar görmüştür. İkincil konutların ve tatil sitelerinin olduğu kesimlerde plaj düzenlemesi nedeniyle bitki örtüsü son derece azdır. İnşaat malzemesi için kıyıdan kum alımı, kum dokusuna ve kumul morfolojisine zarar vermiştir. Delta sahasında aşırı otlatmanın yapıldığı yerlerde bitki örtüsü azalmıştır. Tarım alanı açmak için saz kesimi ve yakımı kumul bitkilerini ve ekosistemi olumsuz etkilemiştir. Sonuç olarak Gönen Çayı Deltası’nda yayılış gösteren kumul bitkileri gün geçtikçe artan ve yoğunlaşan beşeri faaliyetlerin etkisi altında yaşamlarını sürdürmektedir. Delta sahasındaki bazı bitki türleri beşeri faaliyetler nedeniyle gelecekte yok olma riski ile karşı karşıyadır. Bu nedenle delta sahasındaki beşeri faaliyetler gözden geçirilmeli, yeniden düzenlenmeli, önlemler alınmalı, bazı kısıtlamalar getirilmeli ve yerel halk delta kaynaklarının kullanımı konusunda eğitilmeli ve bilinçlendirilmelidir.

ABSTRACT Coasts are one of the most preferred living areas of people from past to present. Coasts are center of attraction due to having suitable climatic conditions, carrying natural and cultural resource value, and providing economic opportunities. However, this intensive use of the coasts has created pressure on coastal ecosystems. Coastal dunes in coastal ecosystems are sensitive areas with unique environmental conditions and high biodiversity. However, current rapid increase in human population caused the destruction and deterioration of the coastal dunes and dune plants. This study has five aims: i) to determine the coastal dune plants in the Gönen River Delta, ii) to reflect their ecological characteristics; iii) to determine their spatial distribution,; iv) to investigate the relationship between the dune plants and the environment; v) to reveal the effects of human activities in the delta area on dune plants. There were two fieldworks carried out in the Gönen River Delta at two different times. During the fieldwork, the location information of the plants were taken, the photos were taken, the samples were collected and pressed, and species identifications were made under the supervision of experts. The plant samples and other cartographic elements were mapped using ArcGIS 10.4 program. Ecological features of the study area were examined by climate, geomorphology, topographic factor, hydrography and soil, its effects on the spatial distribution and physical structure of plant species were investigated. The coastal dunes in the Gönen River Delta have been studied by dividing them into foreshore and backshore sections due to their different environmental characteristics. As a result of the study, a total of 50 plant species were identified, 10 of which are on the foreshore and 40 of which are on the backshore. Due to the stressful environmental conditions (salt spray, strong wind, waves and sand burial) on the foreshore, there are fewer plants in terms of number, species and density. The species and diversity of plants have increased due to the relative decrease in stress conditions and the change in environmental conditions in the backshore. In addition, the vegetation density is higher on the backshore. In the foreshore zone, where marine effects are intensely felt; characteristic dune plants such as Pancratium maritimum, Euphorbia paralias, Eryngium maritimum, Polygonum maritimum, Cakile maritima, Euphorbia peplis, Medicago marina, Otanthus maritimus, Calystegia soldanella, and Salsola kali are widespread. Especially, Pancratium maritimum, which was spotted on the foreshore, is a rare endangered plant. On the other hand, in the backshore zone, where non-marineterrestrial environmental conditions are relatively dominant; plant such as Juncus acutus, Rubus sanctus, Atriplex portulacoides, Centaurea spinosa, Matthiola tricuspidata, Glaucium flavum, Tamarix tetrandra, Asphodelus aestivus, and Sarcopoterium spinosum are common. In the Gönen River Delta, 15 invasive species have been identified, which are distributed only on the backshore. Among these species; Juncus acutus, Centaurea spinosa, Sarcopoterium spinosum, and Rubus sanctus are the most invasive species in the delta area. Invasive species in the delta area threaten the diversity of sand dune flora. The shoreline in Gönen River Delta has been regressed, over the years. The shoreline that progressed towards the sea in 1990 has retreated towards land in 2000, 2010 and 2021. The reason for this is Gönen Dam built on the upper stream of Gönen River between 1986-1997. The amount of sediment reaching Gönen River Delta has decreased significantly after dam construction. Dam construction has also slowed down the formation and development of coastal sand dunes. Human activities carried out in the Gönen River Delta have increased recently. These activities include agriculture, animal husbandry, fishing, hunting, and gathering activities. At the same time, although it is underdeveloped, tourism activities are also carried out. These activities, which people often carry out unconsciously, have damaged the dune flora and fauna, wetlands, and their biodiversity. The presence and usage of vehicles, especially the tractor, in the dune area destroyed the plant life and changed the morphology of the dune. Excessive and uncontrolled use of fertilizers and chemical pesticides have polluted the soil and the Gönen River. Industrial wastes coming from the upper part of the Gönen River caused water to become polluted and turned black, which negatively affectied the living life. In addition, the collection of the endangered Pancratium maritimum bulbs by indigenous people has reduced the species population. Due to human activities in the delta area, the plants such as Euphorbia paralias, Eryngium maritimum, Cakile maritima, Euphorbia peplis and Otanthus maritimus are damaged. Vegetation is also extremely low in areas with secondary residences and holiday sites due to the beach arrangement. Furthermore, extraction of the sand from the shore as construction material damaged the sand texture and dune morphology. Vegetation has also decreased in areas with overgrazing in the delta area. Reed cutting and burning to open up agricultural land has adversely affected the dune plants and the ecosystem. As a result, dune plants distributed in the Gönen River Delta continue to live under the influence of human activities that increase and intensify day by day. The some plant species in the delta area is at risk of extinction in the future due to human activities. For this reason, human activities in the delta area should be reviewed, and reorganized, measures should be taken, some restrictions should be introduced, and local people should be educated about the use of delta resources.