Özbekistan Cumhuriyeti: İnşası, Gelişimi ve Türk Devletleri Politikası (1991-2023)

Abstract

ÖZ Özbekistan, köklü bir devlet geleneğine sahip olup tarih boyunca birçok güçlü devlete ev sahipliği yapmıştır. Özbekistan’ın içinde yer aldığı bölge jeopolitik konumu itibariyle bir çekim merkezi haline gelerek çeşitli güç odaklarının rekabetlerine sahne olmuştur. Türkistan’ın kaderini şekillendiren bu mücadelelerden biri, emperyalist gayelerini gerçekleştirmek üzere güneye ilerleyen Çarlık Rusya’sının bu toprakları ele geçirmesi olmuştur. 19. yüzyılın sonlarına doğru Rusya İmparatorluğu’nun sömürgesi haline gelmesiyle Özbekistan, köklü devlet geleneğinin kesintiye uğradığı bir döneme girmiştir. Bu süreçte bölge, sosyo-kültürel alanlarda Rusya’nın ağır asimile politikalarına maruz kalmıştır. Belki de bu politikaların en ağırı Türkistan bütünlüğünün parçalanması olmuş olup, Türklerin tarihinde derin izler bırakmıştır. Sovyetler Birliği’nin yıkılması dünyanın siyasi haritasında önemli değişikliklerin yaşanmasına ve uluslararası sistemde yeni devletlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Orta Asya’da ortaya çıkan devletlerden biri olarak Özbekistan, uzun yıllar devam eden sömürgecilik döneminin ardından, bağımsız ulus-devlet statüsüne kavuşmuştur. Özbekistan’ın birinci Cumhurbaşkanı İslam Kerimov demokratikleşmeye geçiş sürecinde başarılı olmadığı gibi iç politikada otoriter lider olarak tanınmıştır. Güvenlik ve istikrar mekanizmalarına dayalı bir dış politika şekillendiren Kerimov uluslararası ilişkilerde çekingen tutum sergilemiştir. En üzücü olan husus da devlet başkanının Türkiye ve Türk dünyasıyla yakın ilişkiler geliştirmekten kaçınması olmuştur. 2016 yılında Şevket Mirziyayev’in göreve başlamasıyla ülke içinde reformlar başlatılırken dış siyasette de büyük dönüşümler yaşanmıştır. Dinamik dış politika sergileyen Mirziyayev’in en önemli girişimleri Türk dünyası kapsamında işbirliği ve entegrasyonu desteklemesidir. 2019 yılı Özbekistan’ın Türk Devletleri Teşkilatı’na üye olması tarihi bir olay olarak kayıtlara geçmiştir. Zira, uzun yıllar bu örgüte mesafeli duran Özbekistan’ın üyeliği Türk dünyasında bütünlüğün pekişmesi açısından son derece önemlidir.

ABSTRACT Uzbekistan has a deep-rooted state tradition and has hosted many powerful states throughout the history. Its geopolitical location has made the region a center of power along the history, therefore it has witnessed rivalry of various power groups. One of these struggles that shaped the fate of Turkestan was the seizure of these lands by Tsarist Russia, which moved towards south to realize its imperialist goals. After becoming a colony of the Russian Empire towards the end of the 19th century, Uzbekistan entered a period in which its deep-rooted state tradition was interrupted. In this process, the region was exposed to Russia’s heavy assimilation policies in socio-cultural areas. Perhaps the most severe of these policies was the disintegration of the integrity of Turkestan, which left deep traces in the history of the Turks. The collapse of the Soviet Union caused significant changes in the political map of the world and led to the emergence of new states in the international system. As one of the states that emerged in Central Asia, Uzbekistan has gained the status of an independent nation-state after the long-lasting colonial period. The first President of Uzbekistan, Islam Karimov was not successful in the transition to democratization and was recognized as an authoritarian leader in domestic politics. Karimov, who shaped a foreign policy based on security and stability mechanisms, displayed a reserved attitude in international relations. The saddest thing was that the head of state avoided developing close relations with Turkey and the Turkic world. With the inauguration of Shavkat Mirziyoyev in 2016, not only were reforms initiated within the country, but major transformations were also occurred in foreign policy. The most important initiatives of Mirziyayev, who pursues a dynamic foreign policy, is to support cooperation and integration within the Turkic world. Uzbekistan’s membership of the Organization of Turkic States in 2019 was called as a historic event. Because the membership of Uzbekistan, which has kept its distance from the organization for many years, is extremely important in terms of strengthening the integrity of the Turkic world.