Afrin Çayı Yukarı Havzası’nın Uygulamalı Hidrografyası

Abstract

ÖZ Bu çalışmada, güney bölümü Kilis ili ve kuzey bölümü Gaziantep ili sınırları içerisinde bulunan, güneyde Türkiye-Suriye siyasî sınırından geçen ve sonrasında Asi Nehri’nin bir kolunu meydana getiren Afrin Çayı Yukarı Havzası’nın uygulamalı hidrografyası konu edilmiştir. Havzanın jeolojik, jeomorfolojik, iklim, toprak ve bitki örtüsü özelliklerinin hidrografya üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, hidrometrik ve morfometrik analizlerin havzadaki afet ve arazi kullanımı açısından potansiyelini ortaya koymak amaçlanmıştır. Araştırmada nicel ve nitel yöntemler bir arada kullanılmıştır. İklim sınıflandırmaları için çeşitli formüllerden yararlanılmış, haritalama ve morfometrik analizler için gerekli olan indis hesaplamaları Coğrafi Bilgi Sistemleri ortamında ArcGIS yazılımında tamamlanmıştır. 824.73 km2 alana sahip olan çalışma alanı, tektonik faaliyetlerle şekillendikten sonra akarsu erozyonuyla yarılmış ve parçalanmış engebeli bir arazi oluşturur. Bölge, Mesozoik’ten günümüze kadar çeşitli jeolojik süreçlerin etkisi altında gelişmiş ve özellikle Miyosen’de Arap Levhası’nın Anadolu’ya çarpmasıyla güçlenen kıvrılma, kırılma ve yükselme hareketlerine maruz kalmıştır. En yüksek noktası 1486 m’ye yükselen, en alçak noktası ise 355 m olan sahada 9 alt havza belirlenmiş; çizgisel, alansal ve yüzeysel bazda toplam 27 parametre seçilerek hesaplama ve tespitler gerçekleştirilmiştir. Alt havzalar alfabetik olarak; Altıbağ Deresi Alt Havzası, Bozafrin Deresi Alt Havzası, Değirmen Deresi Alt Havzası, Deliçay Deresi Alt Havzası, Derin Dere Alt Havzası, Ferikpınar Deresi Alt Havzası, Karaafrin Deresi Alt Havzası, Kara Dere Alt Havzası ve Kınacık Deresi Alt Havzası olarak sıralanabilir. Bulgulardan elde edilen sonuçlara göre; Afrin Çayı Yukarı Havzası’nın jeomorfolojik gelişim açısından olgunluk aşamasına geçtiği, ancak yakın zamanda gerçekleşen neotektonik hareketlerle gençleşmeye uğradığı görülmüştür. Havzada aşınım ve birikim süreçleri sürmekte, akarsu yoğunluğu maksimum seviyede, yamaçlarda yaygın kütle hareketleri, antesedant yarma vadi oluşumu ve gömük mendereslenmeler gerçekleşmektedir. Bu araştırma ile topografik harita üzerinden klâsik yöntemlerle belirlenmesi zor ve zaman alıcı olan havza sınırlarının ve diğer morfometrik özelliklerin CBS yöntemi dâhilinde, sayısal ve yükseklik verileri kullanarak daha kolay ve hızlı yapılabileceği anlaşılmıştır. Morfometrik analiz sonuçlarına göre, çalışma alanında taşkın riski en yüksek olan alt havzaların Karaafrin ve Ferikpınar derelerine ait olduğu söylenebilir. Bu kapsamda, başta sözü edilen akarsu havzaları olmak üzere, bütün havza genelinde sel ve taşkın tehditlerini önlemeye, araziden verimli şekilde yararlanmaya ve özellikle göçlerle hızlı şekilde artan nüfusun ihtiyaçlarına yönelik plânların yapılmasına önem verilmelidir.

ABSTRACT In this study, the applied hydrography of the Upper Afrin Stream Basin which the southern part is within the borders of Kilis province and the northern part is within the borders of Gaziantep province, afterward passes through the Turkey-Syria political border in the south, and lastly forms a branch of the Orontes River is discussed. It aims to evaluate the effects of the geological, geomorphological, climate, soil, and vegetation characteristics of the basin on the hydrography and to put forward the potential of hydrometric and morphometric analyses in terms of disaster and land use in the basin. Quantitative and qualitative methods were used together in the research. Various formulas were used for climate classifications, and the indices calculations required for mapping and morphometric analyzes were completed in ArcGIS software in the Geographic Information Systems environment. The study area which has an area of 824.73 km2 forms a rugged land that is cut down by stream erosion after being shaped by tectonic activities. The region has developed under the influence of various geological processes from the Mesozoic to the present day and has been exposed to folding, breaking, and uplift movements, which were strengthened by the impact of the Arabian Plate against Anatolia, especially in the Miocene. 9 sub-basins have been identified in the field, the highest point of which rises to 1486 m and the lowest point of which is 355 m, after calculations and determinations were made by selecting a total of 27 parameters on linear, areal, and relief basis. Sub-basins can be listed alphabetically as Altıbağ Creek Sub-Basin, Bozafrin Creek Sub-Basin, Değirmen Creek Sub-Basin, Deliçay Creek Sub-Basin, Derin Creek Sub-Basin, Ferikpınar Creek Sub-Basin, Karaafrin Creek Sub-Basin, Kara Creek Sub-Basin and Kınacık Creek Sub-Basin. According to the results obtained from the findings, it has been observed that the Upper Afrin Stream Basin has reached maturity in terms of geomorphological development, but has undergone rejuvenation with recent neotectonic movements. Erosion and deposition processes continue in the basin, stream density is at maximum level, widespread mass movements on the slopes, antecedent split valley formation and buried meanders are taking place. With this research, it has been understood that basin boundaries and other morphometric features, which are difficult and time-consuming to determine using classical methods on topographic maps, can be determined more easily and quickly using numerical and elevation data within the GIS method. According to the morphometric analysis results, it can be said that the sub-basin with the highest flood risk in the study area belongs to Karaafrin and Ferikpınar streams. In this context, importance should be given to preventing floods and inundation threats throughout the entire basin, especially the stream basins in question, to make efficient use of the land, and to make plans specifically for the needs of the rapidly increasing population due to migration.