Antropojenik Jeomorfoloji ve Ortamsal Etkileşimi: Ankara Gölbaşı İlçesi Örneği

Abstract

ÖZ Antropojenik jeomorfoloji, insanların eylemleri neticesinde yapay olarak oluşturulan yer şekilleri ile ilgilenir. Dünya üzerinde giderek artan nüfusun, özellikle sanayileşme sürecinden sonra enerji başta olmak üzere, ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarının karşılanması için insanlar topografyayı değiştirmişler ve jeomorfolojik evrimi etkileyen bir ajan haline gelmişlerdir. Bu çalışmada, Gölbaşı ilçesindeki insan faaliyetlerine bağlı olarak değişen rölyef ve bu değişimler sonucunda meydana gelen yapay yeryüzü şekilleri tespit edilmiş ve çevresel etkileri ele alınmıştır. Bu gaye ile öncelikle ilçenin jeoloji, iklim, toprak ve vejetasyon gibi fizikî coğrafya özellikleri açıklanmaya çalışılmıştır. Başkent Ankara’nın bir ilçesi olan Gölbaşı’nın nüfusunun artması ile yeni yerleşim sahaları kurulmaktadır. Aynı zamanda şehrin gelişmesi ile beraber şehir yapıları, yapay teraslar, yollar, köprüler, tüneller, istinat duvarları vb. yapılmaktadır. Çalışma sahasında Gölbaşı Alt Geçidi ve Ankara-Konya Karayolu üzerinde toplam 5 viyadük-köprü mevcuttur. Sahadaki hidrografik sistemi ve dolayısıyla sediman taşınımını etkileyen sel kapanı, barajlar (göletler), su kanalları gibi yapılar bulunmaktadır. Keza aynı şekilde, tarım alanları ve otlak alanları gibi mekânların insan etkisi ile rölyefin değişiminin bir sonucu olarak toprak permeabilitesinin ve yer altı suyunun değiştiği görülmektedir. Bölgede taş ocaklarının ve maden sahalarının bulunması, farklı nedenlerle insanların jeomorfoloji üzerinde etki sahibi olduğunun diğer göstergeleridir. Çalışmada; Gölbaşı ilçesinde antropojenik değişimlerin tespiti için arazi gözlemleri, CBS çalışmaları ve Mogan Gölü sedimanlarından yararlanılmıştır. Farklı zamanlı uydu görüntüleri, Google Earth Pro, Corine, Copernicus Land Monitoring Service ve Esri’nin 10 m çözünürlükteki Land Use Cover verileri kullanılarak devamlı yerleşim yerleri, yollar, maden alanları ve endüstri tesisleri tespit edilmiştir. Bu safhalardan sonra, Gölbaşı ilçesinde antropojenik jeomorfoloji durumu, zaman içindeki gelişimi ve etkisinin anlaşılmasına yönelik veriler üretilmiştir. Öncelikle morfojenetik süreçleri, müdahale türünü ve antropojenik etki türünü gösteren antropojenik jeomorfoloji haritası oluşturulmuştur. Akabinde arazi gözlemleri ve uydu görüntüleri kullanılarak sahada yüzeysel deformasyona uğramış 699 noktaya katsayı değeri verilerek Kriging Yöntemi ile enterpole edilmiş rölyef değişim-etki haritası oluşturulmuştur. Earth Observation Group verileri ile gece yerleşme sahaların ışıklandırmaları tespit edilmiştir. Ardından antropojenik jeomorfoloji haritası ve Kriging Yöntemi ile enterpole edilerek yapılan harita sonuçları, gece yerleşim alanlarının ışıklandırmaları ile karşılaştırılmış ve sonuçların uyumlu olduğu görülmüştür. Kriging Enterpolasyon Yöntemi sonuçlarına göre; araştırma alanında antropojenik jeomorfolojinin en yoğun etkili olduğu Mogan Gölü kıyısında nispeten lineer (doğrusal), havzanın diğer kesimlerinde ise kümelenmiş etkilerin varlığı belirlenmiştir. Böylelikle Kriging Yöntemi ile enterpole edilen haritanın amaca ulaşmada kullanılmasının uygun olduğu sonucuna varılmıştır. Ardından AHS (Analitik Hiyerarşi Süreci) ile gelecekte sahadaki antropojenik jeomorfoloji eğilimini tahmin etmek için etki dağılış senaryosu haritası hazırlanmıştır. İlerleyen dönemlerdeki jeomorfolojik gelişmeleri yönlendirebilecek antropojenik etkilerin durumu, derecesi ve boyutları AHS (Analitik Hiyerarşi Süreci) Yöntemi’ne göre tasarlanan bir senaryo üzerinden yorumlanmış ve bu eğilimin düzlüklere ve havza tabanına doğru olabileceği tahmin edilmiştir. Böylece şehrin gelişimi plânlanırken, yetkili birimlerin ekolojik ve ekonomik sürdürülebilirliği dikkate almaları mümkün olabilecektir.

ABSTRACT Anthropogenic geomorphology deals with landforms created artificially as a result of human actions. To meet the economic and social needs (especially energy) of the ever-increasing population in the world, especially after the industrialization process, people have changed the topography and become an agent affecting geomorphological evolution. In this study, the changing relief due to human activities in Gölbaşı district and the artificial landforms that emerged as a result of these changes were identified and their environmental effects were discussed. For this purpose, first of all, the physical geographical features of the district such as geology, climate, soil, and vegetation have been tried to be explained. With the increase in the population of Gölbaşı, a district of the capital Ankara, new settlement areas continue to be established. At the same time, with the development of the city, city structures, artificial terraces, roads, bridges, tunnels, retaining walls, etc. are being done. In the study area, there are a total of 5 viaducts-bridges on the Gölbaşı Underpass and the Ankara-Konya Highway. There are structures such as flood traps, dams (ponds), and water channels that affect the hydrographic system in the field and therefore sediment transport. Likewise, it is seen that the soil permeability and groundwater change as a result of the change in the relief of places such as agricultural areas and pasture areas due to human influence. The presence of quarries and mining areas in the region are other indicators that people have an impact on geomorphology for different reasons. In the study; field observations, GIS studies, and Mogan Lake sediments were used to detect anthropogenic changes in Gölbaşı district. Continuous settlements, roads, mining areas, and industrial facilities were identified using different time satellite images, Google Earth Pro, Corine, Copernicus Land Monitoring Service, and Esri’s 10 m resolution Land Use Cover data. After these stages, data was produced to understand the anthropogenic geomorphology situation, its development over time, and its impact on Gölbaşı district. First of all, an anthropogenic geomorphology map was created showing morphogenetic processes, intervention type, and anthropogenic impact type. Subsequently, using field observations and satellite images, coefficient values were given to 699 points that had undergone superficial deformation in the field, and an interpolated relief change-effect map was created with the Kriging Method. With Earth Observation Group data, the lighting of residential areas at night was determined. Then, the map results interpolated with the anthropogenic geomorphology map and the Kriging Method were compared with the lighting of residential areas at night, and the results were found to be compatible. According to the results of the Kriging Interpolation Method, it was determined that there were relatively linear effects on the shores of Lake Mogan, where anthropogenic geomorphology was most intense in the research area, and clustered effects in other parts of the basin. In light of all these findings, it was concluded that it is appropriate to use the map interpolated by the Kriging Method to achieve the goal. Then, an impact distribution scenario map was prepared with AHP (Analytical Hierarchy Process) to predict the anthropogenic geomorphology trend in the field in the future. The situation, degree, and dimensions of anthropogenic impacts that may direct geomorphological developments in the future were interpreted through a scenario designed according to the AHP Method, and it was estimated that this trend may be towards the plains and the basin floor. Thus, when planning the development of the city, it will be possible for the competent authorities to consider ecological and economic sustainability.