14. - 15. Yüzyıl Timur ve Osmanlı Çinilerinde Karşılaştırmalı Bitkisel Süsleme Programı

Abstract

ÖZ Türk-İslam sanatları taşınmaz kültür varlıklarından küçük el sanatlarına kadar çok geniş bir alana hakîmdir. Geleneksel Türk el sanatlarından olan çini sanatı geçmişten günümüze önemini koruyarak gelmiştir. Bu çalışmada 14. ve 15. yüzyıllarda Osmanlı ve Timurlu dönemlerinde görülen çini sanatı malzeme, teknik, süsleme tekniği, üsluplar bu çiniler üstünde yer alan bitkisel süsleme morfolojik olarak incelenmiştir. İki dönem açısından değerlendirilmesi yapılmıştır. Osmanlı ve Timurlu coğrafyaları dikkate alındığında Müslüman Türk sanatçıların Yunan, Roma, Bizans, Sasani, Orta Asya, Çin, İran etkilerini, sanat geleneklerini harmanlayarak özgün bir sanat anlayışı ortaya çıkardığı görülmektedir. Geçmişten günümüze ulaşan, gerek mimariye bağlı duvar kaplamalarında gerekse günlük kullanım eşyalarında karşılaşılan çiniler malzeme ve yapım teknikleri yönünden incelenmiştir. Bununla birlikte süsleme ve sır teknikleri, kullanılan renkler anlatılmıştır. Üslupların incelenen dönemlere damga vurdukları bilinmektedir. Süsleme programlarından bitkisel süsleme, genelden özele doğru gidilerek, çini sanatı başlığı altında detaylı olarak ele alınmıştır. İster taşınmaz isterse taşınır sanat eserlerinde görülen çiniler Türk-İslam sanatının görkemini açıkça ortaya koymaktadır. Müslüman sanatçı figürlü süslemeye sakıncalı yaklaşırken taş ve ahşap işçiliğiyle, mimariye uygulanan duvar çinileriyle; çini mozaikler, mukarnaslarla süslemeye ihtişam katmaya çalışmışlardır. Doğadan esinlenerek üsluplaştırdığı yaprak, çiçek ve dallar süslemede zaman içinde gelişerek karmaşık bir hale gelmiştir. Binous, Hawari ve Öney’in Türk-İslam sanatını anlattıkları pek çok eserinde bu sanatın bir hanedan sanatı olduğundan bahsedilmektedir. Banilerinin hanedan mensubu olduğu mimari eserler ve/veya özgün küçük el sanatları; tarihsel koşullara, dönemin ekonomik ilişkilerine, ülkenin refah seviyesine, halkın geleneksel alt yapısına ve o günün genel kabul görmüş moda anlayışına göre kısmen veya büsbütün yenilenerek değişim ve gelişim göstermiştir. Türk-İslam sanatı göreceli bütünlüğe sahip olsa da hanedanla özdeşleşen, farklı üslupların doğmasına sebep olan bir çeşitliliğe de sahiptir. Türk desenlerinde görülen üsluplar ile çini sanatının kendine özgü teknik ve üslupları hem mimariye bağlı duvar kaplamalarında hem de kullanım eşyalarında incelenmiş; Osmanlı ve Timurlu dönemlerindeki ortak yanlar ve bunların sebepleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. İki ülke arasındaki savaşların, ticari ve ekonomik faaliyetlerin, göçler ile sanatçı hareketliliğinin izleri sürülmüştür. Bu bağlamda İznik, Bursa, Edirne ve İstanbul’da yer alan erken dönem Osmanlı yapıları üzerinde bulunan çiniler yerinde incelenmiştir. Hem mimariye bağlı duvar çinileri hem de günlük kullanım eşyaları için yerli ve yabancı müzelerin koleksiyonları incelenerek bir katalog oluşturulmuştur. Katalog çalışmasında 3’ü yerli 17 müzeden 149 eser yer almaktadır. Bu eserlerden 80’ni Osmanlı, 69’u Timurlu dönemlerine ait eserlerdir. Osmanlı dönemine ait 80 parçanın 34 tanesi mimariye bağlı duvar kaplamasıyken 46 tanesi kullanım eşyasıdır. Timurlu dönemine ait toplam 69 eser incelenmiş olup bunlardan 48’i mimariye bağlı duvar kaplaması, 21’i kullanım eşyasıdır. Türk desenleri ile çini sanatında görülen üsluplar irdelenmiştir. Hatayî, rumî, bulut üslupları ve bunların birbiriyle farklı birleşimleri kullanıldığı görülmüştür. Mavi beyaz üslubu ve bu üslubun altında firuzeli mavi beyaz ile helezoni tuğrakeş (Haliç İşi); 15. yüzyılda yeni bir modayla ortaya çıkan ve çokça sevilerek kullanılan, özellikle Baba Nakkaş üslubu ile 16. yüzyılda doruk seviyesine çıkarak Osmanlı Klasik Çağına damgasını vurmuştur. Bunun yanında yarı natüralist üslup da görülmeye başlanmıştır. 16. yüzyılın sonlarına doğru natüralist üsluba yerini bırakacaktır. Özellikle kullanım eşyalarında karşılaşılan Milet İşi eserler Osmanlı ve Timurlu erken dönemlerinde sevilen bir modadır. Birbirinin çağdaşı her iki Osmanlı ve Timur dönemlerine ait çini özelinde eşsiz eserleri kültürel miras olarak bırakmışlardır. Modern döneme etkileri sanat, dil, tarih ve kimlik gibi birçok farklı alanda kendini göstermektedir. Her iki dönem uzun vadeli etkilere yol açmıştır. Orta Asya ile Küçük Asya’nın ve İslam dünyasının tarihini, siyasi gelişmelerini geliştiren ve kültürünü zenginleştiren, tüm bu unsurları şekillendiren önemli bir dönemlerdir. Osmanlı ve Timur dönemlerinin mirası bu bölgelerin modern kültürel kimliğinin bir parçasını oluşturmaktadır.

ABSTRACT Turkish-Islamic arts encompass a broad spectrum, ranging from immovable cultural heritage to small handicrafts. Among these, tile art, a traditional Turkish handicraft, has maintained its significance across the ages. This study delves into the morphological analysis of tile art prevalent in the 14th and 15th centuries within the Ottoman and Timur Empires, with a specific focus on the floral ornament adorning these tiles. The assessment is conducted from the standpoint of these two empires. Examining the tile art within the context of the Ottoman and Timurid geographies reveals a distinctive artistic vision crafted by Muslim Turkish artists, seamlessly integrating influences from Greek, Roman, Byzantine, Sasanian, Central Asian, Chinese, and Iranian art traditions. Surviving tiles, found in both architectural wall coverings and everyday items, are scrutinized for their materials and construction techniques. Additionally, the study elucidates the decoration and glazing techniques employed, along with the colors utilized. The popularity of certain tile groups, such as minaî and luster tiles, multicolored pieces, and the blue and white category, is evident in the periods under examination. Floral decoration, a prominent motif in tile art, is analyzed in-depth, progressing from a general overview to specific details. Tiles featured in both immovable structures and movable artworks vividly attest to the grandeur of Turkish- Islamic art. While Muslim artists were averse to figurative decoration, they endeavored to infuse splendor into their ornaments through various means, including stone and wood craftsmanship, the integration of wall tiles into architectural designs, as well as the use of tile mosaics and muqarnas. Nature served as a profound inspiration, with leaves, flowers, and branches stylized in the ornament evolving over time into intricate and elaborate patterns. In the works of scholars such as Binous, Hawari, and Öney, who depict Turkish-Islamic art, a recurring theme is the characterization of this art as dynastic. Architectural projects and small handicrafts, commissioned by members of the dynasty, underwent transbiçimations and developments, whether partial or complete. These changes were influenced by historical conditions, economic relations of the era, the country's prosperity, the traditional foundation of the society, and the prevailing fashion concepts of the time. While Turkish-Islamic art maintains a relative integrity, it also exhibits diversity that aligns with specific dynasties, giving rise to distinct styles. The study examines styles inherent in Turkish patterns and the distinctive techniques and artistic approaches of tile art evident in both architectural wall coverings and everyday utility items with the objective of uncovering commonalities between the Ottoman and Timurid periods and elucidating the underlying reasons for these shared aspects. The study also traces the impact of wars, commercial and economic activities, migrations, and the movements of artists between the two empires. To achieve this, a comprehensive catalog has been meticulously reviewed by scrutinizing collections from local and foreign museums, focusing on tiles and everyday items discovered in the early Ottoman structures located in Iznik, Bursa, Edirne, and Istanbul. The catalog includes 149 works from 17 museums, 3 of which are local. 80 of these works belong to the Ottoman period, and 69 of them belong to the Timurid period. 34 of 80 pieces from the Ottoman period. While they are wall coverings related to architecture, 46 of them are utility items. A total of 69 artifacts from the Timurid period were examined, 18 of which are wall coverings related to architecture and 21 are servants' belongings. Turkish patterns and styles seen in tile art were examined. It has been seen that Hatayî, rumi, cloud styles and their different combinations are used with each other. Blue and white style and under this style, turquoise blue and white and spiral tuğrakes (Golden Horn Work); It emerged with a new fashion in the 15th century and was widely used, especially with the Baba Nakkaş style, reaching its peak in the 16th century and leaving its mark on the Ottoman Classical Age. In addition, a semi-naturalist style began to be seen. Towards the end of the 16th century, it would give way to the naturalist style. Miletus Works, especially seen in utility items, were a popular fashion in the early Ottoman and Timurid periods. Both empires, which were contemporary with each other, left unique works of art, especially tiles, as cultural heritage from their periods. Its effects on the modern period are evident in many different areas such as art, language, history and identity. Both periods led to long-term effects. These are important periods that developed the history, political developments and enriched the culture of Central Asia, Asia Minor and the Islamic world, shaping all these elements. The legacy of the Ottoman and Timurid Empires forms part of the modern cultural identity of these regions. Key Words: Ottoman; Timurid, Tile, Ceramics; Herbal Decoration