Venşerîsî’nin El-Mi’yârü’l-Mu’rib Adlı Eserinden Hareketle (H. 3. / M. 9. Yüzyıldan H. 897 / M. 1492’ye) Endülüs’teki Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Yaşam

Abstract

ÖZ Tarihsel araştırmaların çoğu, temel olarak tarihsel bilgi kaynaklarına ve tabakat, nesep ve siyer kitaplarına dayanmaktadır ve genellikle bu kaynaklar yönetici, lider ve siyasetçi tabakalarıyla ilgilidir ve onlara büyük önem verir. Ancak nevâzil fıkhı kitapları, -bu kitaplar tarihsel alana ilişkin olmamakla birlikte- yalnızca toplumun günlük yaşamıyla ilgilenmekle kalmayıp geleneksel tarihsel kaynakların çoğunda bulunmayan önemli derinlikler ve gizemleri ortaya koyan tarihsel bilgiler içermesi açısından zengin bir kaynak kabul edilir. Nitekim nevâzil fıkhı aslında vakıa fıkhıdır, dolayısıyla çok değerli bir tarihsel bilgi kaynağıdır. Belki de el-Mi’yâr el-Mu’rib adlı eser, yeni bir tarihsel kaynak olarak en değerli nevâzil kitaplarından biridir. Bu konuyu seçmemdeki en önemli nedenlerden biri, değerli hocam Prof. Dr. Murat AĞARI’nın bu yöndeki yol göstericiliğiydi. Daha önceki çalışmalarda hiç almayan bu önerisi, bu araştırma konusunun seçilmesinde teşvik edici olmuştur. Ayrıca tarihi bir kaynak olarak fetva kitaplarının kullanılması önde gelen çalışmalardan biri olarak edilmektedir. Nevâzil kitapları, kaleme alındıkları dönemde toplumsal, siyasal, tarihsel, askeri ve dini olguların tespit edilmesini sağlamak açısından önemlidir, çünkü diğer eser türlerinde bu yönlere pek değinilmez. Nevâzil kitapları, bilimsel sınıflandırma açısından tarih alanında kabul edilmez, ancak tarihsel metinler, zengin bilgiler ve değerli nüansların yanı sıra geleneksel tarih kitaplarında pek bulunmayan önemli ve nadir belgeler içermektedir. Bu nedenle nevâzil kitaplarında hak ettiği değer ve önemin gösterilmesi gerekmektedir. Nitekim araştırmacının yaşanmış bir olayın derinlerine inmesine yardımcı olarak tarihsel bilgi kaynaklarında bulunabilen boşlukların doldurulmasına katkıda bulunmaktadır. Dolayısıyla belki de İslam ümmetinin tarih boyunca gündelik yaşamında ve genel meselelerinde karşılaştığı yeniliklerin yanı sıra toplumsal ve ekonomik olgular daha iyi anlaşılabilmektedir. el-Mi’yâr kitabı üzerinden el-Venşerisî’nin ele aldığı fetvaların dönemin vakıasına ne denli uygun olduğu görülebilmektedir. Bu oldukça önemlidir, zira kimi zaman fıkıh ilmi, şer’î hükümlere tabi olan ancak vakıaya uygun olmayan varsayımlarda bulunabilmekte, buna binaen fıkıh mezhebine göre o meseleye ilişkin fetva verebilmektedir. el-Mi’yâr kitabında ise vakıası olmayan, yani varsayıma dayalı herhangi bir meselede hiçbir inceleme veya fetva bulunmamaktadır. Bu yaklaşım, esere büyük bir ilmi değer katmakta, aile, toplum, ekonomi ve kültür boyutlarıyla gündelik yaşama ışık tutan zengin bir tarihi haline getirmektedir. İşte bu nedenle, aşağıdaki temel sorudan hareketle ve el-Mi’yâr kitabı üzerinden Endülüs’teki toplumsal, ekonomik ve kültürel hayat konusunda bir çalışma yapılmasına karar verilmiştir: el-Mi’yâr el-Mu’rib ve’l-Câmi el-Muğrib fî Fetâvâ Ehli İfrîkiye ve’l-Endelus ve’l-Mağrib adlı eser üzerinden, Endülüs’teki sosyal, ekonomik ve kültürel yapı hakkında yeni bir anlayış oluşturabilir miyiz? Bu çerçevede aşağıdaki gibi bazı alt sorular öne sürülmüştür: Endülüs’teki toplumsal ve kültürel yaşamın bir portresini çizmek açısından el-Mi’yâr kitabından ne ölçüde yararlanabiliriz? el-Mi’yâr kitabında genel olarak Endülüs’teki ekonomik koşulları belirlemeye yönelik uygun tarihsel veriler bulabilir miyiz? el-Mi’yâr bize Endülüs’teki tarımsal ve ticari faaliyetler hakkında bilgiler ve ayrıntılar veriyor mu? el-Mi’yâr kitabında yer alan fetvalar Endülüs’teki kültürel yaşama ışık tutuyor muydu? el-Mi’yâr kitabı tüm yönleriyle fikri ve kültürel yaşamı nasıl değerlendiriyordu? Çalışma sırasında izlenen araştırma metodu, analitik tarihsel araştırma yöntemi olup tarihsel olayların gerekli açıklamalar ile ilişkilendirilmesini esas almıştır. el-Venşerisî’nin el-Mi’yâr adlı eseri bağlamında özellikle betimleyici yöntem kullanılmıştır. Araştırmanın yeri, günümüzde İspanya ve Portekiz’i ifade eden Endülüs topraklarıyla, araştırmanın zaman dilimi ise H. 3 / M. 9. yüzyıldan başlayıp H. 9 / M. 15. yüzyılda Granada’nın düşüşüne kadarki dönem ile sınırlandırılmıştır. Çalışma, giriş bölümü, dört ana bölüm ve sonuç bölümünden oluşmaktadır. Araştırmada, tarihsel nitelikli ya da tarihsel bilgilerin elde edilmesini sağlayan fetvaların belirlenmesine ve bu fetvaların nasıl anlaşılması gerektiğine ilişkin aşağıdaki gibi birtakım kriterler belirlenmiştir: Tarihsel bilgileri fıkhi bağlamdan soyutlamak, kaynaklarda tekrarlanan fetvaları göz ardı etmemek ve genelleştirmemek, fetvaların zaman dilimini belirlemeye çalışmak, fetvalardan anlaşılamayan boşlukları ve eksikleri gidermeye çalışmak. Bu kriterler sayesinde Endülüs’teki toplumsal, ekonomik ve kültürel hayat incelenmiş, sosyal hayatın hukuksal gerçekliğinin bir portresi elde edilmeye çalışılmış, aile yaşamı, gelenek ve görenekler, ilmi ve kültürel hayat ve en önemli sosyal tezahürlerinin ince ayrıntıları gözlemlenmiştir. Bu çalışmada ayrıca üretim araçları, ekonomi yönetimi, Endülüs ekonomisinin karşı karşıya kaldığı en önemli sorunlar, ticari hayatta kullanılan ölçü birimleri, döviz kurları ve madenler hakkında bilgiler verilerek Endülüs’teki ekonomik yaşamın genel bir görüntüsü ortaya konulmuştur. Son olarak araştırma sırasında, tarih, coğrafya, edebiyat ve diğer pek çok alandaki eserler incelenerek en önemli yapılar ve tesisler ile ilgili bazı eksiklikler ve boşluklar giderilmeye çalışılmıştır.

ABSTRACT Most historical research is based mainly on historical sources of information and books of tabaqat, genealogies and siyar, and usually these sources deal with and give great importance to the strata of rulers, leaders and politicians. However, the books of nawāzil fiqh are considered a rich source of historical information, not only because they deal with the daily life of the community, but also because they contain historical information that reveals important depths and mysteries not found in most traditional historical sources. Indeed, the fiqh of nawāzil is in fact the fiqh of fact, and thus a valuable source of historical information. Perhaps al-Mi'yār al-Mu'rib is one of the most valuable books of nawāzil as a new historical source. One of the most important reasons for choosing this topic was the guidance of my esteemed teacher Prof. Dr. Murat AĞARI. This suggestion, which has never been taken in previous studies, has been an incentive for choosing this research topic. In addition, the use of fatwa books as a historical source is considered as one of the leading studies. Nawāzil books are important in terms of identifying the social, political, historical, military and religious phenomena of the period in which they were written, since other types of works do not touch upon these aspects. Nawāzil books are not considered to be in the field of history in terms of scientific classification, but they contain historical texts, rich information and valuable nuances, as well as important and rare documents that are rarely found in traditional history books. For this reason, the books of nawāzil should be given the value and importance they deserve. Indeed, by helping the researcher to delve deeper into a lived event, it contributes to filling the gaps that can be found in historical sources of information. Hence, perhaps the innovations as well as social and economic phenomena that the Islamic Ummah encountered in its daily life and general affairs throughout history can be better understood. Through the book of al-Mi'yār, one can see how well al-Wanṣharī's fatwas were in line with the reality of the time. This is very important because sometimes the science of fiqh can make assumptions that are subject to sharī'ah rulings but not in accordance with the facts, and based on this, it can issue a fatwa on that issue according to the fiqh madhhab. In al-Mi'yār, there is no examination or fatwa on any issue that does not have a factual basis, that is, based on assumptions. This approach adds great scholarly value to the work and makes it a rich history that sheds light on daily life in the family, society, economy and culture. For this reason, it was decided to conduct a study on the social, economic and cultural life in al-Andalus based on the following basic question and the book al-Mi'yār: Can we create a new understanding of the social, economic and cultural structure in al-Andalus through the work al-Mi'yār al-Mu'rib wa'l-Jāmi al-Mughrib fī Fatāwā Ahl al-Ifrīkiye wa'l-Andalus wa'l-Maghrib? In this framework, some sub-questions were put forward as follows: To what extent can we use al-Mi'yār to draw a portrait of social and cultural life in al-Andalus? Can we find in al-Mi'yār suitable historical data to determine the economic conditions in al-Andalus in general? Does al-Mi'yār give us information and details about agricultural and commercial activities in al-Andalus? Did the fatwas in al-Mi'yār shed light on cultural life in al-Andalus? How did al-Mi'yār evaluate all aspects of intellectual and cultural life? The research method followed during the study is the analytical historical research method, which is based on the association of historical events with the necessary explanations. In the context of al-Wansharisī's al-Mi'yār, the descriptive method was used in particular. The location of the research is limited to the territory of Andalusia, which today refers to Spain and Portugal, and the time period of the research is limited to the period starting from the 3rd / 9th century AH to the fall of Granada in the 9th / 15th century AH. The study consists of an introduction, four main chapters and a conclusion. In the research, a number of criteria were determined as follows regarding the identification of fatwas of historical quality or those that provide historical information and how these fatwas should be understood: Abstracting historical information from the fiqh context, not ignoring and generalizing the fatwas repeated in the sources, trying to determine the time period of the fatwas, and trying to eliminate the gaps and gaps that cannot be understood from the fatwas. Through these criteria, social, economic and cultural life in al-Andalus has been analyzed, a portrait of the legal reality of social life has been obtained, family life, customs and traditions, scientific and cultural life, and the fine details of the most important social manifestations have been observed. This study also provides information on the means of production, economic management, the most important problems faced by the Andalusian economy, the units of measurement used in commercial life, exchange rates and metals, and presents a general picture of economic life in Andalusia. Finally, during the course of the research, works in history, geography, literature and many other fields were examined to fill in some gaps and gaps regarding the most important buildings and facilities.