Rize Ahşap Camilerinde Süsleme

Abstract

ÖZ Rize tarihte birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış olup, bu süreçlerde Doğu Karadeniz’in önemli kentlerinden birisi olmuştur. Rize merkez ve kırsalında cami, çeşme, kale, konut, köprü, medrese gibi çoğu anıtsal nitelikli yapıların yanı sıra birçok değirmen, fırın, serander gibi geleneksel mimarinin temsilcileri de vardır. Bu yapıların hemen hepsinde coğrafi konumdan kaynaklı ahşap kullanımı kuşkusuz önemli rol oynamaktadır. Buna rağmen ahşabın tercih edildiği nitelikli yapıların başında cami, konut, köprü ve serander ilk akla gelen örneklerdir. Bu yapılar arasında ise bölgenin ahşap kullanımını ve ahşap süsleme repertuarını en iyi yansıtan camiler olmuştur. Çalışma kapsamında Ardeşen, Fındıklı, Güneysu, ve Kalkandere’de birer adet ve toplamda 4 yapı, Hemşin’de iki, Çamlıhemşin ve İkizdere’de üçer’den 6 yapı ve Çayeli’de dört olmak üzere on altı ahşap cami tespit edilmiştir. Bu camiler arasında Hemşin’deki Kantarlı, Çamlıhemşin’deki Ortan ve Ülkü ile Çayeli’deki ise Buzlupınar Köyü camileri süsleme özelliklerinin bulunmayışı sebebiyle çalışmaya dahil edilmemiştir. Genellikle kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlı, köşelerde boğaz geçme, ana kuruluşta ise çantı tekniğiyle inşa edilen camilerde süslemeler sütun, mihrap, kapı, duvar, pencere, kiriş, mahfil, vaaz kürsüsü, örtü sistemi ve minberlerde bazen bir kompozisyonun tekrarı, bazen de tek bir kompozisyonun tüm alana dağılımı veya panolar halinde düzenlenmiş kompozisyonlar olarak kullanım alanı bulmuştur. Süslemeler ardıç, ceviz ve kestane olmak üzere üç farklı ahşap türüne uygulanmıştır. Bu türler arasında en çok tercih edilen kestanedir. Kestanenin yağmura, rutubete, neme ve çeşitli böceklere karşı dayanıklı olması hiç şüphesiz bu tercihin baş sebebidir. Konu itibarı ile süslemeler; çiçek, kıvrık dal, palmet, rumi ve yaprak olmak üzere bitkisel, eşkenar dörtgen (baklava), daire, halka, saç örgü, sepet örgü, S-C, yay ve yürüyen sekiz olarak geometrik, ağaç, ay-yıldız, bayrak, inci dizisi (gerdanlık), ibrik, nar, lale, liva’ül hamd, saat, servi, yıldız (mühr-i Süleyman) ve zülfikar olmak üzere sembolik, mukarnas, silme ve yiv gibi yapısal ve dekoratif, ve son olarak yazı gibi geniş bir repertuara sahiptir. Süslemelerde kullanılan motifler ve kompozisyonların bir çoğu Osmanlının Batılılaşma döneminde karşımıza çıkan unsurlarla aynı karakterdedir. Bunların dışında Hıristiyan sanatında görülen bazı motiflerde kültürel etkileşimin yansıtıcıları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanısıra bölge ustalarının ayrıca yerel motifler ve kompozisyonlar ürettiğide görülmektedir. Bazı motif ve kompozisyonlar Acara (Gürcistan), Artvin, Rize ve Trabzon olmak üzere bölgede süreklilik arz edecek bir şekilde ve üslupsal benzerlikler içerisinde hemen hemen bütün camilerde karşımıza çıkmaktadır. Bu açıdan bakıldığı zaman Acara (Gürcistan), Artvin, Rize ve Trabzon’u içine alan bölgede 19. yüzyıl ahşap üslubunun varlığından bahsedilebilir. ABSTRACT Rize has hosted many civilizations in history and has been one of the important cities of the Eastern Black Sea in the historical process. There are many monumental and civil buildings such as mosques, fountains, mills, furnaces, castles, residences, bridges, madrasas, and serander in the center and countryside of Rize, as well as representatives of traditional architecture such as many mills, furnaces, and serander. Undoubtedly, almost all of these building types made of wood due to a geographical location. Nevertheless, mosque, residence, bridge and serander are the types that first come to mind. Among these structures, mosques were the best that reflect the use of wood and wood decoration repertoire in the region. Sixteen wooden mosques, one in Ardeşen, Fındıklı, Güneysu, and Kalkandere, two in Hemşin, three in Çamlıhemşin and İkizdere and four in Çayeli, were identified within the scope of the study. Among these mosques, the mosques of Kantarlı in Hemsin, Ortan and Ulku in Camlihemsin and Buzlupinar Village in Cayeli are not included in the study due to the lack of ornamentation features. In the mosques, generally built in the north-south direction with a rectangular plan, in the corners "boğaz geçme" (a wooden interlocking technique in the corners) and and in the main establishment with "çantı" technique, ornaments were used in columns, mihrab, doors, walls, windows, beams, doors, preaching rostrums, covering systems and pulpits, sometimes as a repetition of a composition and sometimes as a whole composition or as compositions arranged in panels. In this repect of the topic, decorations have a wide repertoire of botanical figures including flower, curved branch, palmet, rumi and leaf; geometric figures like rhombus (baklava) "diamond shape", circle, drop, ring, hair braid, basket weave, S-C, bow and yürüyen sekiz; symbolic figures, including tree, moon-star, flag, string of pearls (necklace), pitcher, pomegranate, tulip, liva'ül hamd, hour, cypress star and Zülfikar; structural and decorative, such as muqarnas, fillet and Groove and latsly writing. The motifs and compositions used in decorations are in the same character as the elements that we encountered during the Westernization period of the Ottoman Empire. Apart from these, it appears as reflectors of cultural interaction in some motifs seen in Christian art. In addition, it is seen that regional masters also produce with local motifs and composition. Some motifs and compositions appear in almost all mosques in a manner that is continuous and within stylistic similarities in the region, such as Acara (Georgia), Artvin, Rize and Trabzon. From this point of view, in motifs and compositions, the 19th century wooden style can be mentioned in the region that includes Acara (Georgia), Artvin, Rize and Trabzon.