İmam Sarahsinin Kıyas Anlayışı

Abstract

بحثُ (الإمام السرخسي ومنهجه في القياس) تكمن أهميته في كون كتاب (أصول السرخسي) من أهم المصادر الأصولية في المذهب الحنفي، وباب القياس فيه من أهم الأبواب، ومع هذا لم يدرس منهجه فيه، ولم يوف حقه، فكان الهدف من هذه الرسالة بيان منهج الإمام السرخسي في القياس، والمشكلة التي يعالجها البحث هي المنهجية التي تناول بها الإمام السرخسي موضوع القياس، وبيان ما أضافه الإمام إلى هذا الباب المهم من اُصول الفقه، وبيان جوانب الإبداع في منهجه وتعقبه لمن سبقه من الأئمة، وقد اتبعتُ في كتابته المنهج الوصفي التحليلي، وأبرز النتائج التي توصل إليها البحث: أن الإمام السرخسي نشأ في القرن الخامس الهجري، وطلب العلم مبكراً، ونال الإمامة حتى أصبح من أبرز علماء عصره و لقب (بشمس الأئمة)، وكان من العلماء الصادعين بالحق، فامتحن بسبب ذلك، وتعرض للسجن، وألف المؤلفات الطوال وهو محبوس في قعر بئر، معزولاً عن كتبه ومصادره، فكان يملي على طلبته من حفظه، ويعتبر الإمام السرخسي من الطبقة الثالثة من طبقات المذهب الحنفي، وهي طبقة المجتهد في المسئلة. وقد ذكر الإمام السرخسي أن للقياس تفسيريْن، الأول من حيث الصيغة، والثاني من حيث الدلالة والمعنى، فعرف القياس في اللغة بأنه التقدير، ولم يحده بالمعنى الاصطلاحي مكتفيا بالحد اللغوي، كما ذكر الإمام السرخسي أن مذهب الصحابة والتابعين وأئمة الدين جواز القياس بالرأي على الأصول التي تثبت أحكامها، و بين رحمه الله أن الأصول معلولة من حيث الأصل، ولا بدَّ مع هذا من قيام دليل يدل على كونه معلولاً في الحال، كما ذكر اشتراط علماء الحنفية في التعليل الدليل المميز لتعيين الوصف، وبين رحمه الله شروط القياس التي ذكرها الأئمة الفقهاء قبله، واستدل لها، وناقش الإيرادات التي أوردها الشافعية والجمهور، وأبدع في إضافة شرط خامس على الشروط الأربعة التي ذكرها الأصوليون الأحناف، وسلك الإمام السرخسي مسلك الأصوليين من الحنفية في جعل العلة ركن القياس، وذكر رحمه الله أن حكم العلة: هو تعديه حكم النص بها إلى فرع لا نص فيه.

İmam Serhasî ve Kıyas Metodu " isimli tez, Hanefi fıkıh usûlü literatürünün en temel kaynaklarından biri olan Usul-u Serhasî'yi ve Fıkıh usûlünün en önemli konulardan biri olan kıyas konusunu ele alması itibariyle büyük önem taşımaktadır. Konunun önemine rağmen Serahsî’nin kıyas metodu müstakil bir çalışmada ele alınarak detaylı bir şekilde incelenmemiştir. Bu nedenle bu araştırmanın amacı İmam Serahsî’nin kıyas metodunu tespit ederek ayrıntılı bir şekilde tahlil etmektir. Çalışmanın konusu, Serahsî’nin kıyas konusundaki yöntemi, onun bu konuya kattığı yenilikler ve kıyas konusunda kendisinden önceki fıkıh imâmlarına yönelttiği eleştirilerdir. Bu araştırmada sosyal bilimlerde kullanılan araştırma yöntemlerinden biri olan analitik betimleyici yöntem kullanılmıştır. Serahsî, h.v yy.’da neş’et etmiş ve erken yaşlarından itibaren ilim tahsil etmeye başlamıştır. Devrinin en büyük âlimlerinden biri olarak “imâmet” mertebesine ulaşmış ve imamların güneşi anlamına gelen “Şemsü’l-Eimme” lakabıyla anılmaya başlamıştır. Hakikat taraftırlığı ve ilkeli duruşu nedeniyle görüşlerinden ve düşüncelerinde taviz vermemiştir. Bundan dolayı bazı siyâsî, hukukî ve dinî meselelerde devrin siyasi idaresine muhalif olan düşünceleri sebebiyle zulme maruz kalarak hapse düşmüş ve karanlık bir kuyunun dibine hapsedilmiştir. Hapse düşmesine rağmen kalbindeki ilim sevdası ve sarsılmaz imanıyla ilmî faaliyetlerden vazgeçmemiş, âdeta karanlık kuyuyu medreseye çevirmiştir. Kitaplarından ve kaynaklarından mahrum bırakılmış haldeyken dahi ciltler dolusu eserler telif etmiş ve bu eserleri talebelerine hafızasından yazdırmıştır. Serahsî, Hanefî mezhebi tabakatında üçüncü tabakadan olan imamlardan kabul edilmektedir, bu tabakada yer alanlar herhangi bir konu veya meselede müçtehid seviyesinde olan âlimlerdir. Serahsî, kıyası türediği fiilin sigası ve delâleti açısından ikiye ayırarak kıyasın iki anlamı olduğunu ifade etmiş, kıyasın lügat anlamının “ölçme, takdir ve eşitlik” manâlarına geldiğini belirtmiş ve kıyasın lügat anlamıyla yetinerek ıstılâhî bir tanımda bulunmamıştır. Ayrıca Serahsî; sahabe, tâbiîn ve büyük imamlarının, hükümleri sâbit olan asıllar üzere, rey ile kıyas yapmanın câiz olduğu görüşünde olduklarını ifade etmiştir. Serahsî asılların illete tâbî olduğunu dile getirmiş ancak onların şu anda da illete tabi olduğunu gösteren kesin bir delilin bulunması gerektiğini belirtmiştir. Buna ek olarak Hanefî alimlerinin illeti belirlemede hangi vasfın uygun olduğunu belirten bir delil bulunmasını şart koştuklarını zikretmiş ve kıyas konusunda kendisinden önceki fıkıh alimlerinin belirttiği şartları naklederek değerlendirmiştir. O, gerek Şâfîlerin gerekse cumhûrun ortaya attığı itirazları ele alarak Hanefî usulcülerin belirlediği kıyasın dört şartına ek olarak yeni beşinci bir şart getirmiştir. Serahsî illeti kıyasın rüknü kabul etmek hususunda Hanefî usûlcülerinin yaklaşımını benimsemiş ve illetin hükmünün “Nas ile sabit olan bir hükmün, kendisi hakkında nas bulunmayan bir fer’e de intikal etmesi -taşması-“ olduğunu vurgulamıştır. The importance of this thesis “Imam As-Sarakhsi and his Method of Analogy” lies in the fact that the book of “Fundamentals Of As-Sarakhsi” is the most important fundamental source in the Hanafi school, in addition, the Analogy Section is the most important section in the book. Despite that, there is not any academic work on his methodology in it. Therefore, the goal of this thesis is to explain the method of Imam As-Sarakhsi in “Analogy”. In fact, the main issues that the thesis treats are the method that used by Imam As-Sarakhsi “The topic of analogy”, in addition, to point out what has been added by the Imam to such an important section of “The Jurisprudence Fundamentals”, and to show the aspects of creativity of his method, as well as his track keeping to his predecessor of scholars.

In the writing of this research, we used the Analytical Descriptive Method. The most important finding and results which we achieved: - Imam As-Sarakhsi grew up in the fifth Hijri century (AH). - He started to seek knowledge at an early age. - He obtained the Imamate and became among the most prominent scholars of his time. - He called “The Sun of Imams”. - He spoke truth out loud, the reason for which he was tested and exposed to prison. - The biggest literature has written at the bottom of a well and he dictated his students from his very own memory because he was away from his book and sources, he - Imam As-Sarakhsi belongs to the third category of Hanafi school which was known as “The Scholars of Issues”.

Imam As-Sarakhsi stated that "Analogy" has two explanation: - The first is in terms of “Formula”. - The second is in terms of “Indication and Meaning”. Thus, he defined “Analogy linguistically”, as evaluation ...and being satisfied with such definition, he did not bound it by the idiomatic meaning. And Imam As-Sarakhsi, also stated that applying “Analogy by Opinion” on “Basics with fixed judgments”, is permissible due to the doctrine of companions\Sahaba, followers, and scholars of religion. Also, he clarified that “Basics” have causes of judgments in terms of origin nevertheless, this must be proven in terms of the condition by standing evidence. And he pointed out the requirement of Hanafi Scholars to have distinguished evidence of “Cause” in order to specify “Description”. As He explained “The Terms Of Analogy” mentioned by his predecessors Imams, proved them citing proofs, discussed objections reported by Shafi school's followers and the majority, excelled in adding a fifth term to the four terms mentioned by “Hanafi Fundamentalists”, and followed their path of making “Cause” the Pilar Of Analogy, stating that “Cause's Judgment” is : “The passing of original text judgment to a branch (a case) that is not ruled by a text”.